Caudillo, caudillismo, autorytarna forma przywództwa powszechna w całej historii świata latynoskiego. Wśród hiszpańskich słów oznaczających przywódcę jest caudillo, które wywodzi się od łacińskiego capitellum, zdrobnienia od caput (głowa). Chociaż powszechnie myśli się o caudillos w kontekście Ameryki Hiszpańskiej, ich prototypy tkwią głęboko w iberyjskiej przeszłości.
Caudillismo jest często interpretowane w sposób zawężający, jako odnoszące się głównie do tych przywódców, którzy pojawili się w nowo niepodległych republikach. Jest jednak tak wielu, którzy zasługują na miano „caudillo” – od Pelayo (wodza Asturii z VIII w.) do Augusta Pinocheta – że kierowanie uwagi jedynie na „Wiek Caudillos” z początku XIX w. jest zbyt ograniczające. Niemniej jednak, ważne jest, aby stosować kwalifikatory, gdy mamy do czynienia z jednostkami. Choć caudillos to często wojskowi, są też cywile, jak Gabriel García Moreno z Ekwadoru, którego można nazwać „teokratą”, czy Rafael Núñez z Kolumbii, który był prawnikiem, karierowiczem i poetą. Wielu caudillos zyskało przydomki, które ich wyróżniały. José Gaspar Francia z Paragwaju był „El Supremo”, Plutarco Elías Calles z Meksyku był nazywany „El Jefe Máximo” (Najwyższy Szef), Juan Vic-ente Gómez z Wenezueli nosił przydomek „El Bagre” (Sum), a Alfredo Stroessner był znany swoim wrogom w Paragwaju jako „El Tiranosauro”.”
Różnorodność caudillos jest praktycznie nieskończona, ale pewne wspólne cechy pomagają odróżnić ich od innych liderów: personalistyczny rapport ze zwolennikami, zdolność do tworzenia wzajemnych korzyści pomiędzy liderami i kierowanymi, połączenie charyzmy i machismo oraz dostęp do władzy politycznej i ekonomicznej to podstawowe cechy. W kontrowersyjnej książce Glen Dealy argumentuje, że „ludzie publiczni” w społeczeństwach katolickich – szczególnie w Ameryce Łacińskiej – otaczają się najpierw rodziną i relacjami compadrazgo (rodzic chrzestny), a następnie koncentrują się wokół grup przyjaciół, którzy są dla nich ważniejsi niż majątek. Rafael Trujillo z Dominikany, „Dobroczyńca”, zaaranżował bycie compadre (ojcem chrzestnym) przy chrzcie tysięcy dzieci, aby wzmocnić swoją władzę.
Niektórzy caudillos byli w rzeczywistości manipulowani przez elity i tylko wydawało się, że są dominujący. Martín Güemes z Salta, w tym, co później stało się Argentyną, był regionalnym caudillo podczas wojen o niepodległość (1810-1821), który prosperował tak długo, jak służył interesom swojej dalszej rodziny, i został zniszczony, gdy zboczył.
Wielu caudillos zrozumiało wartość ceremonii i potrzebę wyglądania jak dominująca osobowość, często w mundurze, czy to na koniu, z tyłu otwartej limuzyny, czy na balkonie. Część tego teatralnego pokazu i towarzyszącej mu propagandy ma na celu wypełnienie próżni autorytetu moralnego, utraconego w Ameryce Hiszpańskiej wraz z końcem imperium. Od czasów Hernána Cortésa po dzień dzisiejszy, caudillos szukają legitymizacji. Peter Smith (którego esej znajduje się w wydanej przez tego autora pracy Caudillos) analizuje kryteria legitymizacji Maxa Webera – „tradycyjne”, „prawne” i „charyzmatyczne” – a następnie dodaje dwa własne: „dominację” i „osiągnięcia-ekspertyzę”, czyli techniczną zdolność do rozwiązywania problemów narodu. Augusto Pinochet z Chile zręcznie manipulował hierarchią wojskową i tradycją prezydentury, by na piętnaście lat (1973-1988) zakorzenić się u władzy, zanim proces demokratyczny ponownie się umocnił. Wielu caudillos sprytnie wykorzystało sfałszowane wybory, plebiscyty i poprawki do konstytucji, aby przedłużyć swoją władzę w ramach procesu zwanego Continuismo. Anastasio „Tacho” Somoza i jego dwaj synowie byli w tym szczególnie zręczni w Nikaragui i udało im się na pewien czas przezwyciężyć problem sukcesji politycznej, który nękał większość caudillos. Fakt, że takie niedemokratyczne manewry często kończyły się sukcesem, sugeruje, że caudillismo nie zawsze musi mieć pejoratywne konotacje w obrębie kultury. Wręcz przeciwnie, José de Palafox, bohater hiszpańskiego oporu przeciwko Francuzom w 1808 roku, był nazywany „El Caudillo Palafox,” a Francisco Franco, zwycięzca w hiszpańskiej wojnie domowej (1936-1939) i autokrata Hiszpanii aż do swojej śmierci w 1975 roku, dumnie nazywał siebie „El Caudillo.”
Zależność wojskowa była powszechna wśród caudillos, ale nie jest uniwersalna. Antonio López de Santa Anna z Meksyku, Francisco Solano López z Paragwaju i Marcos Pérez Jiménez z Wenezueli w dużej mierze polegali na swoich armiach. Ale zręczni politycy, tacy jak Porfirio Díaz w Meksyku, zdawali sobie sprawę, że silna armia może zagrozić ich władzy i dlatego rozgrywali generałów przeciwko sobie oraz przeciwko cywilnym frakcjom i korporacjom. Díaz, na przykład, rozbudował siły paramilitarne zwane Rurales, aby przeciwstawić się pretensjom armii. Juan Perón starał się poszerzyć swoje poparcie poza wojsko w Argentynie poprzez kultywowanie pracy.
Caudillos często byli charakteryzowani przez swoją przemoc, zastraszanie wrogów i stosowanie tortur. Uciekanie się do takich praktyk jest funkcją problemu sukcesji. Caudillos najczęściej dochodzą do władzy w wyniku zamachów stanu i są świadomi faktu, że frakcje „wyjściowe” czekają – zwykle na wygnaniu – na okazję do powtórzenia tego procesu. Czujność, ucisk i bogactwo z wenezuelskich szybów naftowych pomogły osławionemu Juanowi Vicente Gómezowi utrzymać się u władzy w latach 1908-1935. Zmarł ze starości. Jednym z najbardziej złośliwych caudillos był Manuel Estrada Cabrera z Gwatemali (1898-1920), który stał się wzorem dla powieści El señor presidente autorstwa laureata Nagrody Nobla Miguela Ángela Asturiasa.
W perspektywie historycznej caudillismo-już dobrze rozwinięty w rekonkwiście Półwyspu Iberyjskiego-pojawił się w obu Amerykach wraz z odkrywcami i konkwistadorami. Bandy prawie zawsze skupiały się wokół przywódców takich jak Cortés czy Francisco Pizarro. Wzajemna zależność wyznawców i ich wodzów była zawsze uzależniona od caudillaje, czyli istoty bliskich więzi osobistych. Związki te były jednak często niepewne – wystarczy wspomnieć o trudnościach, jakie Cortés miał ze zwolennikami gubernatora Diego Velázqueza na Kubie, czy o podziałach frakcyjnych, które nękały Pizarra. Gdy cele podboju zostały osiągnięte, żołnierze szybko się rozproszyli i osiedlili lub wrócili do Hiszpanii jako cywile, by cieszyć się owocami swoich zwycięstw.
W miarę rozwoju ery kolonialnej to lokalni szefowie polityczni lub caciques mieli tendencję do charakteryzowania przywództwa. Mogli to być biurokraci, hacendados, górnicy, kupcy, oficerowie milicji lub księża, jak również bandyci i przywódcy chłopscy. Często tworzyli oni osobiste sieci, do których zwracali się po inwazji Napoleona na Hiszpanię w 1808 r., która złamała królewskie mechanizmy rozwiązywania sporów między frakcjami kolonialnymi. Ci caciques przenieśli się do politycznych próżni wszędzie widocznych podczas wojen o niepodległość, a niektórzy z nich osiągnęli status caudillo.
Nowe formy konstytucyjne we wczesnych republikach pozbawione były autorytetu moralnego, który niegdyś kojarzony był z koroną. Ambitni caudillos, którzy się pojawili, mieli swoje własne programy lub pronunciamientos, w których ideologia była mniej ważna niż stopień stabilności i kontroli ekonomicznej, jaki dany przywódca mógł zagwarantować swoim zwolennikom. Niektórzy używali liberalizmu jako pretekstu do wykorzystywania własności komunalnej ludów tubylczych, podczas gdy inni, jak José Rafael Carrera z Gwatemali, stali się tym, co E. Bradford Burns nazywa „ludowymi caudillos”, dążącymi do zachowania tradycyjnych wzorców własności i instytucji.
Słabe państwa i potężne regiony tak charakteryzowały Hiszpańską Amerykę połowy XIX wieku, że późniejsi caudillos, tacy jak Rafael Núñez, porzucili federalizm na rzecz recentralizacji władzy.
Caudillismo od 1900 roku było nierównym, ale trwałym zjawiskiem. Kraje takie jak Kostaryka i Wenezuela (po odejściu Péreza Jiméneza w 1958 roku) miały ostatnio niewiele doświadczeń z caudillos. Meksyk rozwinął dominującą partię, która zastąpiła dominującą jednostkę. Ale Kuba (z Fulgencio Batistą i Fidelem Castro), Panama (z Omarem Torrijosem i Manuelem Noriegą), Republika Dominikany (z Trujillo i Joaquínem Balaguerem), Paragwaj (głównie ze Stroessnerem) i Argentyna (z Perónem i sukcesją wojskowych strongmenów), a także Chile, miały swoje historie poprzecinane caudillos podczas środkowych i późniejszych dekad XX wieku.
Zobacz takżeMilitias: Colonial Spanish America .
BIBLIOGRAFIA
Dla wyczerpującego przewodnika po literaturze interpretacyjnej i ilustracyjnej na temat caudillismo, zobacz Hugh M. Hamill, ed., Caudillos: Dictators in Spanish America (1992), and John Lynch, Caudillos in Spanish America, 1800-1850 (1992). Próby wyjaśnienia caudillismo obejmują Peter H. Smith, „Political Legitimacy in Spanish America,” w New Approaches to Latin American History, pod redakcją Richarda Grahama i Petera Smitha (1974); Glenn Caudill Dealy, The Public Man: An Interpretation of Latin American and Other Catholic Countries (1977); Torcuato S. Ditella, Latin American Politics: A Theoretical Framework (1990). Robert L. Gilmore dokonuje użytecznego rozróżnienia w swojej pracy Caudillism and Militarism in Venezuela, 1810-1910 (1964). Chilijskie kobiece spojrzenie na caudillismo znajduje się w powieści Isabelle Allende Dom duchów, w tłumaczeniu Magdy Bogin (1985). John Hoyt Williams traktuje o Francii, Carlosie Antonio Lópezie i jego synu Francisco Solano Lópezie w The Rise and Fall of the Paraguayan Republic, 1800-1870 (1979). Próbkę ogromnej literatury na temat poszczególnych caudillos zawiera Roger M. Haigh, Martín Güemes: Tyrant or Tool? A Study of the Sources of Power of an Argentine Caudillo (1968); Howard J. Wiarda, Dictatorship and Development: The Methods of Control in Trujillo’s Dominican Republic (1968); John Lynch, Argentine Dictator: Juan Manuel de Rosas, 1829-1852 (1981); Joseph A. Page, Perón: A Biography (1983); James William Park, Rafael Núñez and the Politics of Colombian Regionalism, 1863-1886 (1985); Genaro Arriagada, Pinochet: The Politics of Power, translated by Nancy A. Morris, Vincent Ercolano, and Kristen A. Whitney (1988); Sebastian Balfour, Castro (1990); Carlos R. Miranda, The Stroessner Era: Authoritarian Rule in Paraguay (1990); Ralph Lee Woodward, Jr, Rafael Carrera and the Emergence of the Republic of Guatemala, 1821-1871 (1993).
Dodatkowa Bibliografia
Buchenau, Jürgen. Plutarco Elías Calles and the Mexican Revolution. Lanham, MD: Rowman & Littlefield, 2007.
Castro, Pedro. A la sombra de un caudillo: Vida y muerte del general Francisco R. Serrano. México, D.F.: Plaza & Janés, 2005.
.