EarlyEdit
Starożytnemu greckiemu polimacie Archimedesowi przypisuje się stworzenie prymitywnego urządzenia planetarnego, które mogło przewidywać ruchy Słońca, Księżyca i planet. Odkrycie mechanizmu z Antikythery udowodniło, że takie urządzenia istniały już w starożytności, choć prawdopodobnie po życiu Archimedesa. Campanus z Novary (1220-1296) opisał równik planetarny w swoich Theorica Planetarum i zamieścił instrukcję, jak go zbudować. Globus z Gottorfu, zbudowany około 1650 roku, miał wewnątrz namalowane gwiazdozbiory. Urządzenia te dziś zwykle określa się mianem orrerii (nazwa pochodzi od hrabiego Orrery, irlandzkiego rówieśnika: osiemnastowieczny hrabia Orrery zbudował jedną z nich). W rzeczywistości wiele planetariów ma dziś tak zwane orrerie projekcyjne, które rzutują na kopułę Słońce z planetami (zwykle ograniczonymi do Merkurego aż do Saturna) krążącymi wokół niego w czasie zbliżonym do ich prawidłowych okresów względnych.
Niewielkie rozmiary typowych orrerii z XVIII wieku ograniczały ich wpływ, a pod koniec tego stulecia pewna liczba edukatorów podjęła próbę stworzenia symulacji nieba na większą skalę. Wysiłki Adama Walkera (1730-1821) i jego synów są godne uwagi ze względu na próby połączenia iluzji teatralnych z aspiracjami edukacyjnymi. Eidouranion Walkera był sercem jego publicznych wykładów lub prezentacji teatralnych. Syn Walkera opisuje tę „skomplikowaną maszynę” jako „wysoką na dwadzieścia stóp i o średnicy dwudziestu siedmiu: stoi ona pionowo przed widzami, a jej kule są tak duże, że widać je wyraźnie w najdalszych zakątkach teatru. Każda planeta i satelita wydają się zawieszone w przestrzeni, bez żadnego oparcia; wykonują swoje roczne i dzienne obroty bez żadnej widocznej przyczyny”. Inni wykładowcy promowali swoje własne urządzenia: R E Lloyd reklamował swój Dioastrodoxon, czyli Wielkie Przezroczyste Orrery, a w 1825 roku William Kitchener oferował swoją Ouranologię, która miała 42 stopy (13 m) średnicy. Urządzenia te najprawdopodobniej poświęciły astronomiczną dokładność na rzecz cieszącego tłumy widowiska oraz sensacyjnych i budzących respekt obrazów.
Najstarsze, wciąż działające planetarium można znaleźć w holenderskim mieście Franeker. Zostało ono zbudowane przez Eise Eisinga (1744-1828) w salonie jego domu. Budowa planetarium zajęła Eisingi siedem lat i zakończyła się w 1781 r.
W 1905 r. Oskar von Miller (1855-1934) z Deutsches Museum w Monachium zamówił u M. Sendtnera unowocześnione wersje orrerii i planetarium, a następnie współpracował z Franzem Meyerem, głównym inżynierem w zakładach optycznych Carla Zeissa w Jenie, nad największym mechanicznym planetarium, jakie kiedykolwiek zbudowano, zdolnym do wyświetlania zarówno ruchu heliocentrycznego, jak i geocentrycznego. Zostało ono wystawione w Deutsches Museum w 1924 roku, po tym jak prace budowlane przerwała wojna. Planety poruszały się po napowietrznych szynach napędzanych silnikami elektrycznymi: orbita Saturna miała 11,25 m średnicy. 180 gwiazd było wyświetlanych na ścianie za pomocą żarówek elektrycznych.
Podczas budowy, von Miller pracował również w fabryce Zeissa z niemieckim astronomem Maxem Wolfem, dyrektorem obserwatorium Landessternwarte Heidelberg-Königstuhl Uniwersytetu w Heidelbergu, nad nowym i nowatorskim projektem, zainspirowanym pracą Wallace’a W. Atwooda w Akademii Nauk w Chicago oraz pomysłami Walthera Bauersfelda i Rudolfa Straubela z Zeissa. Rezultatem był projekt planetarium, które generowałoby wszystkie niezbędne ruchy gwiazd i planet wewnątrz projektora optycznego i byłoby zamontowane centralnie w pomieszczeniu, wyświetlając obrazy na białej powierzchni półkuli. W sierpniu 1923 r. pierwsze planetarium Zeissa (Model I) wyświetlało obrazy nocnego nieba na białej gipsowej okładzinie 16-metrowej półkulistej kopuły z betonu, wzniesionej na dachu zakładów Zeissa. Pierwszy oficjalny pokaz publiczny odbył się w Deutsches Museum w Monachium 21 października 1923 r.
Po II wojnie światowejEdit
Gdy po wojnie Niemcy zostały podzielone na Niemcy Wschodnie i Zachodnie, firma Zeiss również została podzielona. Część pozostała w swojej tradycyjnej siedzibie w Jenie, w Niemczech Wschodnich, a część wyemigrowała do Niemiec Zachodnich. Projektant pierwszego planetarium dla Zeissa, Walther Bauersfeld, również wyemigrował do Niemiec Zachodnich wraz z innymi członkami zespołu kierowniczego Zeissa. Tam pozostał w zespole zarządzającym Zeiss West aż do swojej śmierci w 1959 r.
Zachodnioniemiecka firma wznowiła produkcję dużych planetariów w 1954 r., a wschodnioniemiecka firma rozpoczęła produkcję małych planetariów kilka lat później. W międzyczasie brak producentów planetariów doprowadził do kilku prób budowy unikalnych modeli, jak na przykład jeden zbudowany przez Kalifornijską Akademię Nauk w Golden Gate Park w San Francisco, który działał w latach 1952-2003. Bracia Korkoszowie zbudowali duży projektor dla Boston Museum of Science, który był wyjątkowy, ponieważ jako pierwsze (i przez bardzo długi czas jedyne) planetarium wyświetlał planetę Uran. Większość planetariów ignoruje Urana jako co najwyżej marginalnie widocznego gołym okiem.
Wielki impuls do popularności planetarium na całym świecie dał wyścig kosmiczny lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, kiedy obawy, że Stany Zjednoczone mogą przegapić możliwości nowej granicy w kosmosie, pobudziły masowy program zainstalowania ponad 1200 planetariów w amerykańskich szkołach średnich.S. high schools.
Armand Spitz rozpoznał, że istnieje realny rynek dla małych, niedrogich planetariów. Jego pierwszy model, Spitz A, został zaprojektowany do wyświetlania gwiazd z dodekaedru, zmniejszając w ten sposób nakłady na obróbkę mechaniczną przy tworzeniu globusa. Planety nie były zmechanizowane, ale można je było przesuwać ręcznie. Później pojawiło się kilka modeli z różnymi ulepszonymi możliwościami, aż do modelu A3P, który wyświetlał ponad tysiąc gwiazd, miał zmotoryzowane ruchy do zmiany szerokości geograficznej, ruch dzienny i ruch roczny dla Słońca, Księżyca (w tym fazy) i planet. Model ten był instalowany w setkach szkół średnich, wyższych, a nawet w małych muzeach od 1964 do lat 80-tych.
Japonia weszła do branży produkcji planetariów w latach 60-tych, a firmy Goto i Minolta z powodzeniem wprowadziły na rynek wiele różnych modeli. Goto odniosło szczególny sukces, gdy japońskie Ministerstwo Edukacji umieściło jeden z ich najmniejszych modeli, E-3 lub E-5 (numery odnoszą się do metrycznej średnicy kopuły) w każdej szkole podstawowej w Japonii.
Phillip Stern, jako były wykładowca w nowojorskim Hayden Planetarium, wpadł na pomysł stworzenia małego planetarium, które można by zaprogramować. Jego model Apollo został wprowadzony na rynek w 1967 roku z plastikową płytą programową, nagranym wykładem i taśmą filmową. Nie mogąc zapłacić za to samemu, Stern został szefem działu planetarium w Viewlex, średniej wielkości firmie audiowizualnej z Long Island. Stworzono około trzydziestu programów dla różnych klas i publiczności, podczas gdy operatorzy mogli tworzyć własne lub prowadzić planetarium na żywo. Nabywcy Apollo mieli do wyboru dwa programy w puszkach i mogli dokupić kolejne. Kilkaset zostały sprzedane, ale w późnych latach 70-tych Viewlex zbankrutował z powodów niezwiązanych z działalnością planetarium.
Podczas 1970s, OmniMax film system (obecnie znany jako IMAX Dome) został wymyślony do pracy na ekranach planetarium. Ostatnio niektóre planetaria przemianowały się na kina kopułowe, z szerszą ofertą obejmującą filmy szerokoekranowe lub „wraparound”, wideo fulldome i pokazy laserowe, które łączą muzykę z rysowanymi laserowo wzorami.
Learning Technologies Inc. w Massachusetts zaoferowało pierwsze łatwo przenośne planetarium w 1977 roku. Philip Sadler zaprojektował ten opatentowany system, który wyświetlał gwiazdy, figury konstelacji z wielu mitologii, układy współrzędnych nieba i wiele innych, z wyjmowanych cylindrów (Viewlex i inni podążali za tym z własnymi przenośnymi wersjami).
Kiedy Niemcy zjednoczyły się w 1989 roku, dwie firmy Zeissa postąpiły podobnie i rozszerzyły swoją ofertę na wiele kopuł o różnych rozmiarach.
Skomputeryzowane planetariaEdit
W 1983 roku Evans & Sutherland zainstalował pierwszy cyfrowy projektor planetarny wyświetlający grafikę komputerową (planetarium Hansen, Salt Lake City, Utah) – projektor Digistar I używał systemu grafiki wektorowej do wyświetlania pól gwiezdnych, jak również grafiki liniowej. Daje to operatorowi dużą elastyczność w pokazywaniu nie tylko współczesnego nocnego nieba widocznego z Ziemi, ale także z punktów odległych w przestrzeni i czasie. Najnowsze generacje planetariów, począwszy od Digistar 3, oferują technologię wideo fulldome. Pozwala to na projekcję dowolnego obrazu, jaki zażyczy sobie operator.
Nowa generacja domowych planetariów została wydana w Japonii przez Takayuki Ohirę we współpracy z firmą Sega. Ohira jest znany z budowy przenośnych planetariów używanych na wystawach i imprezach takich jak Aichi World Expo w 2005 roku. Później projektory gwiazd Megastar wydane przez Takayuki Ohirę zostały zainstalowane w kilku muzeach nauki na całym świecie. Tymczasem Sega Toys nadal produkuje serię Homestar przeznaczoną do użytku domowego, jednak wyświetlanie 60 000 gwiazd na suficie czyni ją półprofesjonalną.
W 2009 roku Microsoft Research i Go-Dome nawiązały współpracę w ramach projektu WorldWide Telescope. Celem projektu jest dostarczenie planetariów o wartości poniżej 1000 USD do małych grup dzieci w wieku szkolnym, a także zapewnienie technologii dla dużych planetariów publicznych.
.