Free Press

Ba’al, XIV-XVII w. p.n.e., znaleziony w Ras Shamra

Religia Kanaanitów opisuje systemy wierzeń i praktyki rytualne ludzi żyjących w starożytnym regionie Lewantu przez całą epokę brązu i żelaza. Do niedawna niewiele było wiadomo o tych tradycjach poza Biblią Hebrajską, która potępiała je jako bałwochwalcze i wyuzdane. Dwudziestowieczne wykopaliska archeologiczne odkopały jednak kilka tekstów, jak również wiele artefaktów, które dostarczyły nieznanych wcześniej szczegółów i wglądów w naturę religii kananejskiej.

Chociaż źródła literackie są nadal skąpe, wydaje się, że religia kananejska wiązała się z bogatą tradycją mitologiczną, która służyła jako pomost między bardziej starożytnymi religiami mezopotamskimi a późniejszymi bogami greckimi i rzymskimi. Kilku z najbardziej znanych greckich bogów, na przykład, wyraźnie wyewoluowało z kananejskich przodków, tak jak kilku z kananejskich bogów wyrosło z mezopotamskich korzeni.

Podobnie jak inne starożytne kultury, społeczeństwo kananejskie było w dużej mierze zainteresowane tematami rolniczymi. Jako ziemia bardziej sucha niż Egipt czy Żyzny Półksiężyc, które były obdarzone dużymi rzekami, tradycje kananejskie były szczególnie zainteresowane deszczem i suszą. Najwyższym bóstwem kananejskiego panteonu był El, wraz ze swą towarzyszką Asherą. Podobnie jak w tradycji greckiej, ci pierwsi bogowie zostali później wyparci przez młodsze, bardziej bezpośrednie obecności, zwłaszcza przez boga deszczu/pogromu Ba’ala i jego towarzyszki, takie jak bogini wojny Anat i bogini miłości/płodności Astarte. Wczesna religia Izraelitów mogła kiedyś dzielić kananejską wiarę w El i innych bogów, zanim pojawiła się żydowska tradycja monoteistyczna.

Historia

Wykopaliska w Ras Shamra na śródziemnomorskim wybrzeżu północnej Syrii

Do czasu wykopalisk w kananejskim Ras Shamra – miejscu historycznie znanym jako Ugarit – i odkrycia jego archiwum z epoki brązu tekstów z glinianych tabliczek z pismem klinowym, niewiele było wiadomo o religii kananejskiej z wyjątkiem relacji w Biblii Hebrajskiej. Wydaje się, że preferowanym środkiem pisarskim był papirus, a te dokumenty po prostu uległy rozkładowi. Tymczasem relacje biblijne dotyczące religii kananejskiej stanowiły spojrzenie z zewnątrz, z perspektywy przeciwnika. Kilka drugorzędnych i trzeciorzędnych źródeł greckich zawierało (De Syria Dea (Bogini Syryjska) Luciana z Samosaty, fragmenty Historii Fenickiej Filona z Byblos cytujące Sanchuniatona z Berythus (Bejrut), oraz pisma Damascjusza). Ostatnio, szczegółowe badania materiału ugaryckiego z Ras Shamra – wraz z inskrypcjami z archiwum Ebla w Tel Mardikh i różnymi innymi znaleziskami archeologicznymi – rzuciły więcej światła na wczesną religię kananejską.

Mitologia kananejska była pod silnym wpływem tradycji mezopotamskich i egipskich. Jednocześnie wydaje się, że Egipt również odziedziczył pewne tradycje religijne po Kananejczykach. Wierzenia religijne Kananejczyków były politeistyczne, z rodzinami zazwyczaj skupiającymi kult na rodowych bogach domowych i boginiach, a jednocześnie czczącymi główne bóstwa, takie jak El, Aszera, Baal, Anat i Astarte w różnych publicznych świątyniach i wysokich miejscach. Królowie również odgrywali ważną rolę religijną, szczególnie w niektórych ceremoniach, takich jak święte małżeństwo w Festiwalu Nowego Roku, i mogli być czczeni jako bogowie.

Pantheon religii kananejskiej

Statuetka odkryta w pobliżu Granady w Hiszpanii datowana na szósty lub siódmy wiek p.n.e.C.E. przedstawia Asztart siedzącą na tronie flankowanym przez sfinksy trzymające misę pod jej piersiami

Panteon kananejski był pojmowany jako boski klan, na czele którego stał najwyższy bóg El; bogowie wspólnie tworzyli elohim. Przez wieki panteon kananejskich bogów ewoluował, tak że El i Aszera były ważniejsze we wcześniejszych czasach, podczas gdy Baal i jego poplecznicy wysunęli się na pierwszy plan w późniejszych latach. Wiele z bóstw kananejskich znalazło się w greckim i rzymskim panteonie. Na przykład cechy zarówno El jak i Baala można dostrzec u Zeusa, podczas gdy Astart przypomina Afrodytę, Anat jest podobny do Ateny, Yam do Posejdona, a Mot do Hadesa lub Thanatosa. Niektóre z bóstw wymienionych poniżej są tylko krótko wspomniane w tekstach kananejskich, podczas gdy inne były ważne lokalnie lub w kraju – jak Chemosh – ale nie w całym regionie. Jeszcze inne, takie jak Moloch, znane są głównie z tekstów hebrajskich

• Anat – bogini wojny, wiecznie dziewicza siostra-żona Baala, czczona jako obrończyni, agentka zemsty i nosicielka życia
• Aszera – wczesnosemicka bogini-matka, „Pani morza”, towarzyszka El, zwana też Athirat, matka 70 bogów
• Astarte – bogini miłości i płodności, czasem towarzyszka Baala/Hadada
• Baalat lub Baalit – główne bóstwo Byblos, utożsamiana również z Astarte i Afrodytą
• Ba’al – co znaczy „Pan”, bóg deszczu, grzmotów i płodności, czasem synonim Hadada; używany także jako tytuł poprzedzający imiona lokalnych bóstw
• Baal-Hammon – bóg płodności i odnowy w fenickich koloniach w zachodniej części Morza Śródziemnego
• Chemosh – narodowy bóg Moabu, wymieniany zarówno w tekstach moabskich, jak i hebrajskich
• Dagon – bóg płodności, czasem utożsamiany z Hadadem
• El – naczelne bóstwo, bóg nieba, ojciec wielu pomniejszych bogów i władca boskiego zgromadzenia, czczony również przez Izraelitów
• El Elyon – specjalny tytuł El jako „Bóg Najwyższy”
• Eshmun – fenicki bóg uzdrawiania
• Kathirat – grupa bogiń pojawiających się w tekstach ugaryckich jako boskie akuszerki
• Kothar – pełne imię Kothar-wa-Khasis, zdolny, sprytny bóg rzemiosła i produkcji broni
• Lotan – siedmiogłowy wąż morski lub smok, pupil Yam lub alter ego Yam, spokrewniony z biblijnym Lewiatanem
• Melqart – zwany też Baal-Melkart, bóg będący królem miasta, świata podziemnego i cyklu wegetacyjnego w Tyrze, również patron izraelskich królowych Jezebel i Ataliah
• Moloch – tytuł dla boga, który jest „królem”, prawdopodobnie identyczny z Milkomem i znany głównie z Biblii Hebrajskiej jako bóstwo, któremu składano ofiary z dzieci
• Mot – bóg świata podziemnego, bezpłodności, śmierci i bezwodnej pustyni
• Nikkal – bogini owoców i sadów, poślubiona Yarikh
• Qadeshtu – Świętej, bogini miłości, również tytuł nadawany Aszerze i związany z egipską boginią Hathor
• Resheph-bóg zarazy i uzdrawiania
• Shalim i Shachar-bogowie zmierzchu i świtu
• Shamayim-bóg nieba lub niebios
• Shemesh-Mezopotamski bóg słońca czczony również w Kanaanie, oznaczający „słońce” w języku hebrajskim, być może związany z bohaterem, Samsonem
• Tanit – fenicka bogini księżycowa, czczona jako bogini patronka w Kartaginie, a czasem utożsamiana z Astarte lub Anat
• Yam – bóg morza
• Yarikh – bóg księżyca, po którym nazwano miasto Jerycho; Pan sierpa, dostarczyciel nocnej rosy; żonaty z boginią Nikkal
• Jahwe – bóg Izraela, czczony nie tylko przez Hebrajczyków, ale także przez wschodnich Kananejczyków, takich jak prorok Balaam (Księga Liczb 22) i Szaszu z Edomu

Kosmologia

Ba’al, bóg burzy ze swoim piorunem, zatriumfował nad jałowością i suchością Mota, boga śmierci.

El przedstawiony z dwoma lwami i dwoma bykami, około 3300 – 3200 p.n.e.

W Ugarit, bogowie byli nazywani 'ilhm (elohim), lub dziećmi El, prawdopodobna paralela do biblijnych „synów Boga”. Głównym bogiem, protoplastą wszechświata, był El, znany również jako Elion (biblijny El Elyon), który był ojcem bóstw. W Urgaritic materiał, El jest consort of Ashera, który jest opisany jako „matka 70 bogów.”

W Urgaritic Baal cyklu, Baal, bóg burz i płodności, zarabia swoją pozycję jako mistrz i władca bogów przez pokonanie tyranii Yam, boga morza, a później triumf nad Mot, boga śmierci. Yam został postawiony ponad innymi bogami przez El, ale rządził nimi w sposób tyraniczny. Aszera złożyła siebie jako ofiarę, jeśli Yam złagodzi swój uścisk na jej dzieciach. Zgodził się, ale Baal odważnie oświadczył, że pokona Yam, mimo że Yam został poparty przez El. Z pomocą magicznej broni danej mu przez boskiego rzemieślnika Kothar-wa-Khasis, Baal odnosi zwycięstwo. Jednak bóg śmierci i podziemi, Mot, wkrótce zwabia Baala do jego własnej śmierci na pustyni, zaklinając suszę i ruinę dla ziemi. Siostra/żona Baala, Anat, odzyskuje jego ciało i atakuje Mota, rozrywając go na kawałki i rozrzucając jego szczątki po polach. El tymczasem miał sen sugerujący, że Baal zmartwychwstanie, co rzeczywiście ma miejsce. Jednak Mot również odżył i przypuścił nowy atak na Baala. Po ich tytanicznej, ale niezdecydowanej walce, Mot w końcu kłania się przed Baalem, pozostawiając Baala w posiadaniu ziemi i niekwestionowanym regentem bogów.

W ten sposób Baal zastąpił nawet El jako najważniejsze bóstwo, choć sam El pozostał teoretycznie najwyższy. W praktyce świątynie Baala były dość powszechne w kulturze kananejskiej, odkryto też wiele obiektów rytualnych poświęconych Astarte i Anat. Nawet Izraelici czcili Baala i „aszery”, ten ostatni termin odnosi się do słupów, stojących kamieni, a nawet drzew poświęconych bogini i towarzyszących ołtarzy zarówno Baalowi, jak i Yawehowi/Elowi.

W źródłach greckich opisujących religię kananejską, związek El Elyona i jego konsorty oznaczał Uranosa i Ge, greckie nazwy „nieba” i „ziemi”. Bibliści widzą paralelę między tym a wersetem otwierającym Księgę Rodzaju 1:1 „Na początku Elohim stworzył niebo i ziemię.” Dalsza paralela jest widziana z historią babilońskich mitów o stworzeniu.

Greckie źródła opisują również El jako żonatego z Beruth. To małżeństwo bóstwa z miastem wydaje się mieć biblijne paralele z opowieściami o związku Melkarta z Tyrem, Jahwe z Jerozolimą, Czemosza z Moabem oraz zarówno Tanit, jak i Baal Hammona z Kartaginą. El Elyon nazywany jest „Bogiem Najwyższym” w Księdze Rodzaju 14,18-19 jako Bóg, którego kapłanem był Melchizedek, król Salemu. Psalm 78:35 wydaje się identyfikować El Elyon i hebrajskiego Boga, Elohim, zwanego również Jahwe (Pan).

Praktyka

Najwcześniejsze kananejskie miejsca kultu były prostymi kamiennymi lub ceglanymi ołtarzami, zwykle umieszczonymi w wysokim miejscu. Wskazuje się również na święte gaje, szczególnie w tekstach izraelskich, które mówią o obrzędach płodności praktykowanych pod drzewami: „Czy widzieliście, co uczynił niewierny Izrael? Weszła na każde wysokie wzgórze i pod każde rozłożyste drzewo i tam cudzołożyła” (Jer. 3:6).

Fenicka moneta przedstawia Astarte i jej rydwan

Świątynie kananejskie z epoki brązu składały się zazwyczaj z dużego pomieszczenia, wraz z gankiem i dziedzińcem. Kamienny ołtarz do składania ofiar często znajduje się na zewnątrz wejścia do wewnętrznej świątyni. Późniejsze przykłady czasami zawierają wewnętrzne sanktuaria w obrębie głównej świątyni, określane jako „Holy of Holies”. Sakralne przedmioty odkopane obejmują ołtarze kadzidła, ofiarne stojaki ofiarne, stoły do ofiar napojów, statuetki z brązu, liczne nagie gliniane figurki bogiń, naczynia na oliwę i wino, pieczęcie i stojące kamienie.

El jest postrzegany w kananejskiej sztuce religijnej jako siedząca postać męska, często z rękami podniesionymi w błogosławieństwie. Aszera – a później Ba’al i Astarte lub Anat – związana była z kultem płodności. Świętym zwierzęciem Aszery był lew, a Astarte jest czasami kojarzona z wężem.

Kapłani lub kapłanki ubierali i czasami „karmili” bóstwo poprzez różne rytuały i ofiary. W miastach, król miał szczególnie ważny związek z lokalnym bóstwem patronalnym. Na rodzinne nabożeństwa, zwłaszcza do bóstwa żeńskiego, wskazuje duża liczba figurek bogiń znajdowanych w domach prywatnych, a także odniesienia biblijne, takie jak u Jeremiasza: „Dzieci zbierają drewno, ojcowie rozpalają ogień, a kobiety zagniatają ciasto i wyrabiają placki chleba dla Królowej Niebios. Wylewają ofiary z napojów innym bogom, aby mnie pobudzić do gniewu.” (Jeremiasz 7:18)

Związek z religią biblijną

Pomimo że pisarze biblijni stawiają religię kananejską jako antytezę monoteizmu Izraelitów, historycy religii mają tendencję do postrzegania wczesnej religii Izraelitów jako w dużej mierze wyewoluowanej z kultury kananejskiej, której kiedyś była częścią. Sama Księga Rodzaju opisuje patriarchę Abrahama jako czciciela El – zwanego również El Shaddai i El Elyon – budującego ołtarze, składającego ofiary i płacącego mu dziesięcinę. Księga Wyjścia wskazuje, że Hebrajczycy znali Boga tylko jako El Szaddai aż do czasów Mojżesza, który na górze Synaj poznał prawdziwe imię Boga – Jahwe (Pan): „Ukazałem się Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi jako Bóg Wszechmogący (El Szaddai), lecz przez moje imię Pan nie dałem się im poznać” (Wj 6,3).

Melchizedek błogosławi Abrahama w imię Elyon El, „Boga Najwyższego.”

Niektóre fragmenty Biblii sugerują, że religia Izraelitów była kiedyś politeistyczna. Na przykład Księga Powtórzonego Prawa 32:8-9 wskazuje na moment, w którym El Elyon przydzielił Izraela Jahwe:

Gdy Najwyższy (Elyōn) rozdzielił narodom ich dziedzictwo, rozdzielił synów ludzkich… Częścią Pana jest Jego lud, Jakubem jego przydzielone dziedzictwo.

Podobnie Psalm 82:1-6 mówi, że „Bóg (Elohim) przewodniczy w wielkim zgromadzeniu; wydaje sąd między bogami… Powiedziałem: 'Jesteście bogami; wszyscy jesteście synami Najwyższego (Elyon)’. Ale umrzecie jak zwykli ludzie; upadniecie jak każdy inny władca.”

To, co można opisać w tych wersetach, to proces łączenia się El i Jahwe w jednego najwyższego Boga, a następnie redukowanie innych bóstw kananejskich do czegoś mniej niż bogów w ogóle. Rzeczywiście, niektóre wersje Psalmu 82 oddają słowo „bogowie” jako „istoty niebiańskie” lub nawet „aniołowie”. Podobnie, Księga Hioba 1:6 stwierdza, że „pewnego dnia synowie Boga (czasami tłumaczeni również jako „aniołowie”) przyszli, aby zaprezentować się przed Panem, a szatan również przyszedł z nimi.”

Według wielu historyków religii, aniołowie z późniejszej mitologii żydowskiej byli kiedyś członkami boskiego zgromadzenia składającego się z El i ben-elohim (synów Boga), którzy byli pierwotnie pomniejszymi bóstwami opisanymi w kananejskim panteonie. Takie boskie zgromadzenie pojawia się kilkakrotnie w tekstach kananejskich.

Hebrajscy prorocy nie tylko potępiali religię kananejską za jej politeizm i bałwochwalstwo, ale także za jej niemoralność seksualną i praktykowanie ofiar z ludzi. To, że Kananejczycy praktykowali rytuał hieros gamos, polegający na rytualnym seksie między królem lub kapłanem, reprezentującym boga, a kobietą lub kapłanką, reprezentującą boginię, wydaje się być dobrze poświadczone – nawet jeśli nie było to tak powszechne, jak twierdzili prorocy. Wydaje się, że praktyka składania ofiar z ludzi występowała również wśród Kananejczyków, tak jak kiedyś wśród Izraelitów, na przykład w przypadku córki Jeftego (Sdz 11). W czasach Jeremiasza Izraelici nadal składali swoje dzieci w ofierze, co najwyraźniej miało zadowolić samego Jahwe, który przez proroka podkreśla, że nigdy nie nakazał czegoś takiego, „ani nigdy nie przyszło mi to na myśl” (Jr 7, 31). Jeremiasz podobnie potępia powszechną praktykę rodzin izraelskich, polegającą na ofiarowywaniu miodowych placków Królowej Niebios. Dowody archeologiczne również potwierdzają fakt, że nie tylko Kananejczycy, ale i Izraelici przechowywali figurki bogiń w swoich domach przynajmniej do czasu wygnania babilońskiego.

Czy ktoś postrzega religię izraelską jako wyrastającą z religii kananejskiej czy też przez nią wypaczoną, rzeczywistość wydaje się być taka, że religia izraelska nie oddzieliła się całkowicie od swego kananejskiego odpowiednika aż do powrotu Żydów z Babilonu lub później.

• Cross, Frank Moore. Canaanite Myth and Hebrew Epic. Harvard University Press, 1997. ISBN 0674091760
• Day, John. Yahweh & the Gods & Goddesses of Canaan. Sheffield Academic Press, 2000. ISBN 1850759863
• Dever, William G., Did God Have A Wife? Archeologia i religia ludowa w starożytnym Izraelu. William B. Eerdmans Publishing Company, 2005. ISBN 0802828523
• Finkelstein, Israel. The Bible Unearthed: The Bible Unearthed: Archeology’s New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts. Free Press, 2001. ISBN 0684869128
• Gibson, John C. Canaanite Myths and Legends. T. & T. Clark Publishers, Ltd., 1978. ISBN 0567023516
• Hadley, Judith M., The Cult of Asherah in Ancient Israel and Judah. Cambridge University Press, 2000. ISBN 0521662354
• Kapelrud, Arvid Schou. The Violent Goddess: Anat in the Ras Shamra Texts. Oslo: University Press, 1969. ASIN B000JJK24G
• Patai, Raphael. The Hebrew Goddess. Wayne State University Press, 1990. ISBN 978-0814322710
• Smith, Mark S. The Origins of Biblical Monotheism: Israel’s Polytheistic Background and the Ugaritic Texts. Oxford University Press, 2003. ISBN 0195167686
• Wyatt, N. Religious Texts from Ugarit. Sheffield Academic Press, 2003. ISBN 978-0826460486

.