Free Press

Henoteizm (z greckiego heis theos lub „jeden bóg”) odnosi się do systemów wierzeń religijnych, które akceptują istnienie wielu bogów (takich jak politeizm), ale czczą jedno bóstwo jako najwyższe. Takie systemy wierzeń występują na przestrzeni dziejów i w różnych kulturach świata. Termin ten został po raz pierwszy użyty przez Friedricha Wilhelma Josepha von Schellinga (1775-1854), aby opisać to, co uważał za wcześniejsze stadium monoteizmu, a następnie został wprowadzony do powszechnego użycia przez lingwistę Maxa Müllera (1823-1900) w celu scharakteryzowania wierzeń religijnych występujących w hinduistycznych Wedach. Następnie antropolog Edward Burnett Tylor (1832-1917) postrzegał henoteizm jako naturalną fazę w rozwoju religijnym, w którym kultury rzekomo ewoluowały od politeizmu, poprzez henoteizm, do kulminacji w monoteizmie jako najwyższym przejawie myśli religijnej. Jednakże ten ewolucyjny pogląd na religię wywołał wiele dyskusji, ponieważ zaprzecza stanowisku religii Abrahamowych, że Bóg był monoteistyczny od samego początku. Niemniej jednak, termin henotheizm nadal pozwala na większą precyzję w klasyfikacji systemów wierzeń religijnych.

Henoteizm jako kategoria religii

„Henoteizm” jako termin nie jest powszechnie używany przez ogół społeczeństwa, ale pojawia się on jako ważny punkt dyskusji w akademickich debatach na temat natury i rozwoju religii. W akademickich badaniach nad religią wyróżnia się kilka kategorii wierzeń religijnych występujących na całym świecie, w tym monoteizm, politeizm, deizm, panteizm i henoteizm (między innymi). Termin „henotheizm” był używany głównie przez lingwistów i antropologów i został powiązany z innymi akademickimi kategoriami religii. Na przykład Max Müller używał tego terminu zamiennie z katenoteizmem (od greckiego kath’hena, „jeden po drugim”), w odniesieniu do Wed, gdzie w różnych okresach występują różni najwyżsi bogowie. Podobnie, henoteizm nie powinien być mylony z monolatrizmem, gdzie wierzy się, że istnieje wielu bogów, ale mogą oni wywierać swoją moc tylko na tych, którzy ich czczą. Podczas gdy monolatrysta czci wyłącznie jednego boga, henoteista może czcić dowolnego boga w obrębie swojego specyficznego panteonu, w zależności od różnych okoliczności.

Odmiany henoteizmu znalezione w ludzkiej kulturze

Klasyczny grecko-rzymski henoteizm

Prawdopodobnie najbardziej wyrazisty przykład henoteizmu znajduje się w starożytnych kulturach klasycznej Grecji i Rzymu. Grecko-rzymska religia zaczęła się jako politeizm, ale z czasem stała się na wskroś henoteistyczna. Podczas gdy Grecy wierzyli w wielu bogów, z których każdy przyjmował określone role lub osobowości, było jasne, że Zeus, bóg nieba i grzmotów, był bóstwem nadrzędnym, przewodniczącym greckiego panteonu olimpijskiego i ojcem wielu innych bohaterów i bohaterek.

Dwunastu bogów greckiego panteonu olimpijskiego z Zeusem w centrum panującym jako najwyższy.

Na początku Uranos był najwyższym bóstwem, aż stał się despotyczny i został uzurpowany przez swojego syna Cronusa. Cronus rządził podczas mitologicznego Złotego Wieku, ale stał się despotyczny sam, nie chcąc zrezygnować z własnej pozycji supremacji do potencjalnych spadkobierców. Według legendy, Cronus połknął każde ze swoich dzieci, gdy się urodziły, ale Rhea, Uranus i Gaja wymyślili plan, by uratować Zeusa. Zgodnie z legendą, Rhea urodziła Zeusa na Krecie i wręczyła mu kamień zawinięty w pieluszki, który Kronos natychmiast połknął. W ten sposób Zeus został ocalony. Po osiągnięciu męskości Zeus zmusił Cronusa do wypędzenia innych dzieci i obalił Cronusa, tym samym wstępując na tron jako najwyższy bóg.

Kiedy państwo rzymskie przejęło kontrolę nad Grecją w 146 r. p.n.e., zasymilowało wielu lokalnych greckich bogów do rzymskiego panteonu. Rzymska religia była podobna do greckiej w odniesieniu do jej henotheistycznych ram. Wczesne rzymskie bóstwa obejmowały szereg wyspecjalizowanych bogów, których imion wzywano podczas wykonywania różnych praktycznych obowiązków codziennego życia Rzymian. Na przykład Janus i Westa czuwali nad drzwiami i paleniskiem, Saturn (grecki bóg) nad zasiewami, Lares nad polem i domem, Pales nad pastwiskiem, Ceres nad wzrostem zboża, Pomon nad owocami, a Consus i Ops nad zbiorami. Niektórym bogom udało się jednak uzyskać prymat nad innymi. Na czele najwcześniejszego panteonu stała triada Mars (bóg grecki), Kwiryniusz i Jowisz (bóg grecki), których trzej kapłani, czyli flamenowie, byli najwyższego rzędu. Mars był bogiem młodych mężczyzn i ich działań, zwłaszcza wojennych, podczas gdy Kwiryniusz był uważany za patrona zbrojnych kontyngentów w czasach pokoju. Jednak Jowiszowi, jako władcy bogów, wyraźnie przyznano prymat nad wszystkimi innymi. Podobnie jak Zeus, władał on bronią błyskawic i był uważany za kierownika ludzkich działań. Dzięki swojej rozległej domenie Jowisz był protektorem Rzymian w ich działaniach wojennych poza granicami własnej społeczności. Po wkroczeniu Rzymian na sąsiednie greckie terytorium, Rzymianie natychmiast utożsamili swoje ważne bóstwa z greckim panteonem i zapożyczyli wiele z mitów i cech greckich bogów i bogiń, aby wzbogacić swoją własną religię. Te henotheistyczne wierzenia były podtrzymywane do czasu, gdy chrześcijaństwo wyparło rodzime religie Imperium Rzymskiego.

Wierzenia Izraelitów i Judejczyków

Powszechnie przyjmuje się, że wiele religii z epoki żelaza znalezionych w Izraelu było w praktyce henotheistycznych. Na przykład, Moabici czcili boga Chemosh, a Edomici Qaus, z których obaj byli częścią większego kananejskiego panteonu, na czele z głównymi bogami, El i Asherah. Mieli oni między sobą 70 synów, o których mówiono, że rządzą każdym z narodów ziemi i stali się narodowymi bogami czczonymi w każdym regionie. Ostatnio, synteza kultury hebrajskiej w epoce żelaza, dokonana przez M.S. Smitha, postawiła tezę, że religia hebrajska, podobnie jak te wokół niej, była henoteistyczna. Odkrycie artefaktów w Kuntillet 'Ajrud i Khirbet El-Qom sugeruje, że przynajmniej w niektórych częściach społeczeństwa izraelskiego wierzono, że Jahwe i Aszera współistnieją jako boska para. Dalsze dowody na rozumienie Jahwe w ramach kananejskiego panteonu pochodzą z synkretycznych mitów znajdujących się w samej Biblii Hebrajskiej. Rozmaite walki Jahwe z Lewiatanem, Motem, Tanninim i Yamm przedstawione są już w tekstach z XIV w. p.n.e. znalezionych w Ugarit (starożytna Ras-Szamra). W niektórych przypadkach Jahwe zastąpił Baala, a w innych przejął role El.

Zgodnie z Księgą Rodzaju prorok Abraham jest czczony jako osoba, która przezwyciężyła kult bożków swojej rodziny i okolicznych ludów, uznając Boga hebrajskiego i zawierając z nim przymierze. Ponadto położył on fundamenty pod to, co uczeni nazywają „etycznym monoteizmem”. Pierwsze z dziesięciu przykazań jest powszechnie interpretowane jako zakaz oddawania przez Izraelitów czci jakiemukolwiek bogu poza jedynym prawdziwym Bogiem, który dał im Torę. Jednak to przykazanie jest również interpretowane jako dowód henoteizmu, ponieważ hebrajski Bóg stwierdza, że Izraelici nie powinni mieć „żadnych innych bogów przede mną”, a więc insynuuje istnienie innych bogów. Wbrew naukom Tory, patronujący jej bóg YHWH był często czczony w połączeniu z innymi bogami, takimi jak Baal, Aszera i El. Z czasem ten plemienny bóg mógł w oczach ludzi przyjąć wszystkie imiona innych bogów. Zniszczenie żydowskiej świątyni w Jerozolimie i wygnanie do Babilonu było uważane za boską naganę i karę za błędne oddawanie czci innym bóstwom. Tak więc, do końca niewoli babilońskiej Judy w Tanachu, judaizm jest ściśle monoteistyczny.

Chrześcijaństwo

Chrześcijanie uważają się za monoteistów, ale niektórzy obserwatorzy twierdzą, że chrześcijaństwo może być wiarygodnie opisane jako przykład henoteizmu z kilku powodów. Po pierwsze, chrześcijańska wiara w Trójcę Świętą była postrzegana jako rodzaj politeizmu lub henotheizmu. Doktryna Trójcy Świętej głosi, że Bóg składa się z trzech równych „osób” (greckie Hypostasis) posiadających jedną „substancję” (greckie Ousia), a więc liczących się jako jeden Bóg; jednak niektóre wczesnochrześcijańskie grupy, takie jak Ebionici czy Doketyci, zostały ostatecznie uznane za heretyckie, ponieważ czciły Ojca jako najwyższego Boga, a Jezusa postrzegały jedynie jako objawienie lub doskonałego człowieka. Tradycyjna doktryna chrześcijańska odrzuca pogląd, że „trzy osoby” Trójcy są odrębnymi bogami.

Niemniej jednak, kilka nietrynitarnych wyznań chrześcijańskich jest bardziej jawnie henoteistycznych. Na przykład, Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (mormonizm lub Kościół LDS) postrzega członków chrześcijańskiej Boskiej Głowy jako trzy odrębne istoty, gdzie Bóg Ojciec jest najwyższy. Chociaż nie jest to wyraźnie wspomniane w kanonicznych pismach Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, niektórzy Święci w Dniach Ostatnich zakładają również istnienie wielu innych bogów i bogiń, którzy nie mają bezpośredniego znaczenia dla ludzkości na Ziemi. Niektórzy Święci w Dniach Ostatnich, oprócz Boga Ojca, uznają również istnienie Matki Niebieskiej. Mormoni czczą jednak jednego Boga; pogląd ten najłatwiej opisać jako oddawanie czci Bogu Ojcu za pośrednictwem Syna, Jezusa Chrystusa. Podczas gdy inni chrześcijanie mówią o „jednym Bogu w trzech osobach”, Pismo Święte Kościoła Jezusa Chrystusa mówi zamiast tego o trzech osobach w jednym Bogu.

Wreszcie, niektórzy chrześcijanie czczą „panteon” aniołów i świętych, którzy są niżsi od Trójcy Świętej. Na przykład, Matka Maria jest powszechnie czczona jako orędowniczka między Bogiem a ludzkością w Kościele rzymskokatolickim. Chrześcijanie nie nazywają tych istot „bogami”, chociaż przypisuje się im nadprzyrodzone moce i czasami służą one jako obiekty modlitwy. Dlatego niektórzy niechrześcijanie uważają, że chrześcijaństwo jest henotheistyczne.

Hinduizm

Wcześniejszy wedyjski hinduizm jest uważany za jeden z najlepszych przykładów henotheizmu w religiach świata. Chociaż hinduizm zawiera wiele różnych rodzajów wierzeń, w tym monizm, politeizm i ateizm, najwcześniejsze pisma hinduistyczne, znane jako Wedy, czczą wielu bogów, ale jednego uznają za najwyższego. Zazwyczaj ten najwyższy Bóg był nazywany Indra, ale różne kosmiczne siły, takie jak Agni, bóg ognia, Varuna, opiekun niebiańskich wód i Vac, mowy, były również czczone. Każdy z tych bogów został uznany za najwyższego w różnych częściach Wed, i podobnie jak w mitologii Greków, bogowie wedyjscy również przechodzili swoje własne bitwy o dominację. W czasach przed wedyjskich Waruna był najwyższym władcą kosmosu, jednak w Wedach został on wyparty przez Indrę jako król bogów. Z czasem jednak hinduizm się zmienił i władza Indry została uzurpowana przez inne bóstwa, takie jak Wisznu i Sziwa, które z kolei zostały wchłonięte w większe ramy filozoficzne monizmu w późniejszym hinduizmie. Hinduskie zwroty takie jak Ekam Sat, Vipraha Bahudha Vadanti (Prawda jest Jedna, choć mędrcy znają ją jako wiele) dostarczają dodatkowych dowodów na to, że wedyjscy ludzie identyfikowali fundamentalną jedność poza osobowościami swoich wielu bogów. Na podstawie tej mieszanki monizmu, monoteizmu i politeizmu Max Müller uznał, że henoteizm jest najbardziej odpowiednią klasyfikacją dla wedyjskiego hinduizmu. Kwestią sporną pozostaje to, czy termin henotheizm adekwatnie odnosi się do tych złożoności. Termin ten może nie doceniać idei czystego monizmu, który można zidentyfikować nawet we wczesnej Rig Veda Samhita, niezależnie od wyraźnie monistycznych i monoteistycznych ruchów hinduizmu, które rozwinęły się wraz z nadejściem Upaniszad.

Pomimo, że wedyjski okres hinduizmu najbardziej odpowiada henotheizmowi w rozumieniu Müllera, bardziej subtelne przejawy henotheizmu można dostrzec w późniejszych tradycjach. W średniowiecznym hinduizmie pojawiły się sekty dewocyjne wraz z początkiem zasadniczo monoteistycznego ruchu bhakti (miłosnego oddania). Powstały pisma zwane Puranami, które skupiały się na poszczególnych bogach, takich jak Sziwa i Wisznu. Pisma te, przyznając istnienie innych bóstw, postrzegały wybrane przez siebie bóstwo jako często nadrzędne, aczkolwiek pochodne od jednego głównego źródła. W rezultacie, różne tradycje dewocyjne spierały się o względne znaczenie różnych bogów, niektóre z nich nalegały na prymat Śiwy nad Wisznu i odwrotnie, na przykład. Skrajni moniści w ramach ruchu Advaita Vedanta, filozofia Jogi i niektóre niedualne szkoły Tantry wydają się wykluczać zaklasyfikowanie hinduizmu jako henotheistycznego. Jednak popularny hinduizm jest szeroko skoncentrowany na kulcie hinduskiej trójcy, Brahmy, Wisznu i Sziwy, bogów, którzy odpowiednio reprezentują stworzenie, zachowanie i zniszczenie w jednym cyklu istnienia. Dziś kult bogini (shakti) zastąpił kult Brahmy. Ponownie, „henoteizm” okazuje się być elastycznym terminem, który może służyć do wyjaśnienia takich dwuznaczności w rozległych, wielorakich systemach religijnych, takich jak hinduizm.

Znaczenie henoteizmu

Henoteizm jest ważną klasyfikacją w religioznawstwie, ponieważ niuansuje formy kultu, które w przeciwnym razie mogłyby być oznaczone pod ogólnymi nagłówkami monoteizmu lub politeizmu. Zapewnia klasyfikację dla tych wspólnot religijnych, które czczą wielu bogów, ale wywyższają jednego boga jako najwyższego. Termin „henoteizm” jest szczególnie pomocny w zrozumieniu starożytnych systemów religijnych i mitologicznych opartych na narracjach, które stawiają jednego boga na pierwszym miejscu wśród innych. Termin ten ma znaczenie historyczne, gdyż wiele głównych systemów religijnych współczesności przechodziło przez fazy myśli henotheistycznej. Chociaż teoria Tylora, zakładająca progresję religii od „prostego” politeizmu do bardziej rozwiniętego monoteizmu, z henoteizmem służącym jako etap środkowy, została ogólnie odrzucona, pozostaje ona cenioną kategorią w dyskursie religijnym.

• Mico, Vincent. „Roman Mythology.” Retrieved March 17, 2006.
• „Varuna.” Encyclopedia Mythica Online. Retrieved March 10, 2006.
• „Indra” Encyclopedia Mythica Online. Retrieved March 10, 2006.
• „Henotheism.” Encyklopedia religii, red. Mercia Eliade. New York: MacMillan Publishing, 1987.
• „The Gnostic Worldview: A Brief Summary of Gnosticism.” Retrieved March 10, 2006.
• Smith, Mark S. The Early History of God: Yahweh and Other Deities in Ancient Israel, 2nd ed. Grand Rapids, MI: Wm. B. Eerdman’s, 2002.
• „Monotheism.” Encyclopedia Britannica. Retrieved March 25, 2006.

.