Free Press

De twaalf goden van het Griekse Olympische pantheon met in het midden Zeus als oppermachtige.

Op het begin was Uranus de oppergod, totdat hij tiranniek werd en werd overmeesterd door zijn zoon Cronus. Kronos regeerde tijdens de mythologische Gouden Eeuw, maar werd zelf tiranniek, omdat hij zijn opperheerschappij niet wilde afstaan aan potentiële erfgenamen. Volgens de legende slokte Cronus al zijn kinderen op toen ze geboren werden, maar Rhea, Uranus en Gaia bedachten een plan om Zeus te redden. Volgens de legende baarde Rhea Zeus op Kreta en overhandigde ze Kronos een in doeken gewikkelde steen, die Kronos prompt inslikte. Op deze manier werd Zeus gespaard. Toen Zeus volwassen was geworden, dwong hij Kronos de andere kinderen te dumpen en zette hij Kronus van de troon, zodat hij de oppergod werd.

Toen de Romeinse staat in 146 v. Chr. de macht over Griekenland overnam, assimileerde hij veel van de plaatselijke Griekse goden in het Romeinse pantheon. De Romeinse godsdienst was vergelijkbaar met de Griekse godsdienst wat betreft het henotheïstische kader. Tot de vroege Romeinse godheden behoorden een groot aantal gespecialiseerde goden wier namen werden aangeroepen bij de uitvoering van diverse praktische taken in het dagelijkse Romeinse leven. Zo waakten Janus en Vesta over de deur en de haard, Saturnus (Griekse god) over het zaaien, Lares over het veld en het huis, Pales over de weide, Ceres over de groei van het graan, Pomon over de vruchten, en Consus en Ops over de oogst. Sommige goden kregen echter voorrang boven de anderen. Aan het hoofd van het vroegste pantheon stond de triade van Mars (Griekse God), Quirinus en Jupiter (Griekse God), waarvan de drie priesters, of flamens, van de hoogste orde waren. Mars was een god van de jeugdige mannen en hun activiteiten, vooral oorlog, terwijl Quirinus de beschermheer zou zijn geweest van het gewapende contingent in tijden van vrede. Jupiter echter kreeg als heerser der goden duidelijk de overhand over alle anderen. Evenals Zeus bezat hij een bliksemwapen en werd hij beschouwd als de regisseur van de menselijke activiteit. Door zijn wijdverbreid domein was Jupiter de beschermer van de Romeinen bij hun militaire activiteiten buiten de grenzen van hun eigen gemeenschap. Toen de Romeinen het naburige Griekse grondgebied binnentraden, identificeerden zij prompt hun belangrijke godheden met het Griekse pantheon, en ontleenden zij veel aan de mythen en kenmerken van de Griekse goden en godinnen om hun eigen godsdienst te verrijken. Deze henotheïstische geloofsovertuigingen werden gehandhaafd totdat het Christendom de inheemse godsdiensten van het Romeinse Rijk verdrong.

Israëlitische en Judaïsche geloofsovertuigingen

In het algemeen wordt aangenomen dat veel van de in Israël gevonden godsdiensten uit de IJzertijd henotheïstisch waren in de praktijk. De Moabieten bijvoorbeeld aanbaden de god Chemosh, en de Edomieten Qaus, die beiden deel uitmaakten van het grotere Kanaänitische pantheon, aangevoerd door de oppergoden El en Asherah. Zij hadden samen 70 zonen, van wie werd gezegd dat zij regeerden over elk van de naties van de aarde, en nationale goden werden die in elke regio werden aanbeden. Meer recentelijk heeft M.S. Smith in zijn synthese van de Hebreeuwse cultuur in de IJzertijd de stelling geponeerd dat de Hebreeuwse godsdienst, net als die eromheen, henotheïstisch was. De ontdekking van artefacten in Kuntillet ‘Ajrud en Khirbet El-Qom suggereert dat in ten minste sommige delen van de Israëlitische samenleving werd geloofd dat Jahweh en Asjera naast elkaar bestonden als een goddelijk paar. Verder bewijs voor een begrip van Jahweh binnen het Kanaänitische pantheon komt voort uit syncretistische mythen die in de Hebreeuwse Bijbel zelf worden aangetroffen. Verschillende gevechten tussen Jahweh en Leviathan, Mot, de Tanninim, en Yamm worden reeds gepresenteerd in de veertiende-eeuwse teksten voor Christus, gevonden in Ugarit (het oude Ras-Shamra). In sommige gevallen had Jahweh Baäl vervangen, en in andere had hij de rol van El overgenomen.

Volgens het Boek Genesis wordt de profeet Abraham vereerd als de persoon die de afgoderij van zijn familie en de omringende volkeren overwon door de Hebreeuwse God te erkennen en een verbond met Hem te sluiten. Bovendien legde hij de grondslagen voor wat door geleerden “ethisch monotheïsme” wordt genoemd. Het eerste van de Tien Geboden wordt algemeen geïnterpreteerd als een verbod voor de Israëlieten om een andere god te aanbidden dan de enige ware God die hun de Torah had gegeven. Dit gebod is echter ook geïnterpreteerd als een bewijs van henotheïsme, aangezien de Hebreeuwse God stelt dat de Israëlieten “geen andere goden voor mijn aangezicht” mogen hebben en dus het bestaan van andere goden insinueert. Tegen de leer van de Torah in werd de beschermgod YHWH vaak aanbeden in combinatie met andere goden zoals Baäl, Asherah, en El. Na verloop van tijd kan deze stamgod in de ogen van het volk alle benamingen van de andere goden hebben aangenomen. De verwoesting van de Joodse Tempel in Jeruzalem en de ballingschap naar Babylon werden beschouwd als een goddelijke berisping en straf voor de onjuiste verering van andere goden. Tegen het einde van de Babylonische gevangenschap van Juda in de Tenach is het Jodendom dus strikt monotheïstisch.

Christendom

Christenen beschouwen zichzelf als monotheïsten, maar sommige waarnemers hebben betoogd dat het christendom om verschillende redenen plausibel kan worden omschreven als een voorbeeld van henotheïsme. Ten eerste wordt het Christelijke geloof in de Heilige Drie-eenheid gezien als een vorm van polytheïsme of henotheïsme. De leer van de Heilige Drie-eenheid beweert dat God bestaat uit drie gelijke “personen” (Grieks Hypostasis) die een enkele “substantie” (Grieks Ousia) hebben, en dus als één God gelden; toch werden sommige vroegchristelijke groepen, zoals de Ebionieten of Docities, uiteindelijk als ketters bestempeld omdat zij de Vader als de opperste God aanbaden, en Jezus slechts als een verschijning of een volmaakt mens zagen. De traditionele christelijke leer verwerpt de opvatting dat de “drie personen” van de Drie-eenheid afzonderlijke goden zijn.

Niettemin zijn verscheidene niet-Trinitarische christelijke denominaties meer openlijk henotheïstisch. De Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen (Mormonisme, of de LDS Kerk) bijvoorbeeld ziet de leden van de christelijke Godheid als drie afzonderlijke wezens, waarbij God de Vader oppermachtig is. Hoewel niet expliciet vermeld in de gecanoniseerde LDS-geschriften, leiden sommige heiligen der laatste dagen ook het bestaan af van talrijke andere goden en godinnen die geen directe relevantie hebben voor de mensheid op aarde. Sommige heiligen der laatste dagen erkennen ook een hemelse moeder naast God de Vader. Mormonen aanbidden echter één God; deze opvatting kan het gemakkelijkst worden omschreven als het aanbidden van God de Vader door middel van de Zoon, Jezus Christus. Terwijl andere christenen spreken van “één God in drie personen”, spreekt het LDS-schrift in plaats daarvan van drie personen in één God.

Ten slotte vereren sommige christenen een “pantheon” van engelen en heiligen die inferieur zijn aan de Drie-eenheid. Moeder Maria bijvoorbeeld wordt in de Rooms-Katholieke Kerk algemeen vereerd als bemiddelaar tussen God en de mensheid. Christenen bestempelen deze wezens niet als “goden”, hoewel hun bovennatuurlijke krachten worden toegeschreven en zij soms dienen als voorwerp van gebed. Daarom denken sommige niet-christenen dat het christendom henotheïstisch is.

Hindoeïsme

Het vroege Vedische Hindoeïsme wordt beschouwd als een van de beste voorbeelden van henotheïsme in de wereldgodsdiensten. Hoewel het Hindoeïsme vele verschillende geloofsovertuigingen bevat, waaronder monisme, polytheïsme en atheïsme, worden in de vroegste Hindoe geschriften, bekend als de Veda’s, vele goden vereerd, maar wordt er één als oppermachtig beschouwd. Gewoonlijk werd deze oppergod Indra genoemd, maar verschillende kosmische krachten zoals Agni, de god van het vuur, Varuna, de bewaker van de hemelse wateren, en Vac, de spraak, werden ook vereerd. Elk van deze goden werd in verschillende delen van de Veda’s als oppermachtig bejubeld, en in navolging van de mythologie van de Grieken ondergingen de Vedische goden ook hun eigen gevechten om de opperheerschappij. In pre-Vedische tijden was Varuna de opperste heer van de kosmos; in de Veda’s wordt hij echter door Indra verdrongen als koning der goden. Na verloop van tijd veranderde het Hindoeïsme echter en werden de krachten van Indra overgenomen door andere godheden, zoals Vishnu en Shiva, die op hun beurt werden opgenomen in een groter filosofisch kader van monisme in het latere Hindoeïsme. Hindoeïstische uitdrukkingen zoals Ekam Sat, Vipraha Bahudha Vadanti (Waarheid is Eén, hoewel de wijzen haar kennen als vele) leveren aanvullend bewijs dat de Vedische mensen een fundamentele eenheid identificeerden voorbij de persoonlijkheden van hun vele goden. Op basis van deze mengeling van monisme, monotheïsme en polytheïsme, besloot Max Müller dat henotheïsme de meest geschikte classificatie was voor het Vedisch Hindoeïsme. Of de term henotheïsme deze complexiteiten adequaat behandelt, is nog steeds een twistpunt. De term onderschat misschien het idee van zuiver monisme dat zelfs kan worden geïdentificeerd in de vroege Rig Veda Samhita, niettegenstaande duidelijk monistische en monotheïstische stromingen van het Hindoeïsme die zich ontwikkelden met de komst van de Upanishads.

Hoewel de Vedische periode van het Hindoeïsme het meest overeenstemt met het henotheïsme zoals Müller het opvatte, kunnen subtielere manifestaties van henotheïsme worden onderscheiden binnen de latere tradities. Middeleeuws hindoeïsme zag de opkomst van devotionele sekten met het begin van de in wezen monotheïstische bhakti (liefdevolle toewijding) beweging. De opkomst van geschriften, de Purana’s genaamd, concentreerden zich op bepaalde goden zoals Shiva en Vishnu. Hoewel deze geschriften het bestaan van andere goden erkenden, beschouwden zij de godheid van hun keuze als vaak superieur, doch afgeleid van één hoofdbron. Als gevolg hiervan hebben verschillende devotionele tradities het relatieve belang van verschillende goden betwist, waarbij sommigen bijvoorbeeld vasthouden aan de voorrang van Shiva boven Vishnu en vice-versa. Extreme monisten binnen de Advaita Vedanta beweging, Yoga filosofie, en bepaalde non-duale Tantra scholen van het Hindoeïsme lijken de categorisering van het Hindoeïsme als henotheïstisch uit te sluiten. Toch is het populaire Hindoeïsme wijdverbreid gecentreerd op de verering van de Hindoe drie-eenheid, Brahma, Vishnu, en Shiva, goden die respectievelijk schepping, behoud, en vernietiging vertegenwoordigen in één cyclus van zijn. Tegenwoordig heeft de verering van de Godin (shakti) de verering van Brahma vervangen. Ook hier blijkt “henotheïsme” een soepele term te zijn die kan dienen om dergelijke dubbelzinnigheden te verduidelijken in grote, veelzijdige godsdienstige systemen zoals het Hindoeïsme.

Belang van Henotheïsme

Henotheïsme is een belangrijke classificatie in de godsdienstwetenschap, omdat het nuances aanbrengt in vormen van verering die anders onder de algemene noemers monotheïsme of polytheïsme zouden kunnen worden geplaatst. Het biedt een classificatie voor die godsdienstige gemeenschappen die vele goden aanbidden maar één god als oppermachtig beschouwen. De term “henotheïsme” is bijzonder nuttig bij het begrijpen van oude religieuze en mythologische systemen die gebaseerd zijn op verhalen waarin één god de eerste plaats inneemt naast andere. De term heeft historische betekenis, omdat talrijke belangrijke godsdienstige systemen in de hedendaagse tijd fasen van henotheïstisch denken hebben doorgemaakt. Hoewel de theorie van Tylor, die een progressie van religie voorstelde van “eenvoudig” polytheïsme naar meer ontwikkeld monotheïsme, met henotheïsme als middenstadium, over het algemeen is verworpen, blijft het een gewaardeerde categorie in het religieuze discours.

• Mico, Vincent. “Romeinse Mythologie.” Retrieved March 17, 2006.
• “Varuna.” Encyclopedia Mythica Online. Retrieved March 10, 2006.
• “Indra” Encyclopedia Mythica Online. Retrieved March 10, 2006.
• “Henotheïsme.” Encyclopedie van de Religie, ed. Mercia Eliade. New York: MacMillan Publishing, 1987.
• “The Gnostic Worldview: A Brief Summary of Gnosticism.” Retrieved March 10, 2006.
• Smith, Mark S. The Early History of God: Yahweh and Other Deities in Ancient Israel, 2nd ed. Grand Rapids, MI: Wm. B. Eerdman’s, 2002.
• “Monotheïsme.” Encyclopedia Britannica. Retrieved March 25, 2006.