W XVI wieku instytucje społeczeństwa i rządu, które rozwijały się w osmańskich dominiach przez dwa stulecia, osiągnęły klasyczne formy i wzorce, które miały przetrwać do czasów współczesnych. Podstawowym podziałem w społeczeństwie osmańskim było tradycyjne bliskowschodnie rozróżnienie między niewielką klasą rządzącą Osmanów (Osmanlı) a wielką masą poddanych zwanych rayas (reʿâyâ). Trzy cechy były niezbędne do członkostwa w osmańskiej klasie rządzącej: wyznanie lojalności wobec sułtana i jego państwa; akceptacja i praktykowanie islamu oraz leżącego u jego podstaw systemu myśli i działania; a także znajomość i praktykowanie skomplikowanego systemu obyczajów, zachowań i języka, znanego jako Droga Osmańska. Ci, którym brakowało któregokolwiek z tych atrybutów, byli uważani za członków klasy poddanych, „chronionej trzody” sułtana.
Eliot76-iStock/Thinkstock
Mobilność społeczna opierała się na posiadaniu tych definiowalnych i osiągalnych atrybutów. Rayowie, którzy byli w stanie je zdobyć, mogli awansować do klasy rządzącej, a Osmanowie, którym brakowało którejkolwiek z nich, stawali się członkami klasy poddanych. Członkowie klasy rządzącej byli uważani za niewolników sułtana i zyskiwali status społeczny swojego pana. Jako niewolnicy jednak, ich własność, życie i osoby były całkowicie do jego dyspozycji. Ich podstawowymi funkcjami było zachowanie islamskiego charakteru państwa oraz rządzenie i obrona imperium. W teorii osmańskiej głównym atrybutem suwerenności sułtana było prawo do posiadania i eksploatacji wszystkich źródeł bogactwa w imperium. Funkcja powiększania, ochrony i wykorzystywania tego bogactwa dla dobra sułtana i jego państwa była zatem głównym obowiązkiem klasy rządzącej. Rajowie produkowali bogactwo, uprawiając ziemię lub angażując się w handel i przemysł, a następnie płacąc część zysków klasie rządzącej w formie podatków.
Organizacje i hierarchie zostały stworzone przez klasę rządzącą i poddanych, aby realizować swoje funkcje w społeczeństwie osmańskim. Klasa rządząca podzieliła się na cztery instytucje funkcjonalne: instytucję cesarską, czyli pałacową (mülkiye), osobiście kierowaną przez sułtana, która zapewniała przywództwo i kierunek pozostałym instytucjom, jak również całemu systemowi osmańskiemu; instytucję wojskową (seyfiye lub askeriye), która była odpowiedzialna za rozszerzanie i obronę imperium oraz utrzymywanie porządku i bezpieczeństwa w obrębie dominiów sułtana; instytucję administracyjną, czyli skrybów (kalemiye), zorganizowaną jako skarbiec cesarski (hazine-i amire), która zajmowała się gromadzeniem i wydawaniem dochodów cesarskich; oraz instytucję religijną lub kulturalną (ilmiye), złożoną z ulamów (muzułmanów biegłych w naukach religijnych), która zajmowała się organizacją i szerzeniem wiary oraz utrzymaniem i egzekwowaniem prawa religijnego (Sharīʿah lub Şeriat) – jego interpretacją w sądach, wykładem w meczetach i szkołach oraz jego badaniem i interpretacją.
Aby objąć obszary życia nie wchodzące w zakres działania klasy rządzącej Osmanów, członkowie klasy poddanych mogli organizować się wedle własnego uznania. Jako naturalny przejaw społeczeństwa bliskowschodniego, ich organizacja była w dużej mierze zdeterminowana przez różnice religijne i zawodowe. Podstawowe podziały klasowe w obrębie klasy poddanych były zdeterminowane przez religię, przy czym każda ważna grupa organizowała się w stosunkowo niezależną, autonomiczną wspólnotę religijną zwaną zwykle milletem (także taife lub cemaat), która działała według własnych praw i zwyczajów i była kierowana przez przywódcę religijnego odpowiedzialnego przed sułtanem za wypełnianie obowiązków i powinności członków milletu, zwłaszcza tych związanych z płaceniem podatków i zapewnieniem bezpieczeństwa. Ponadto, każde proso zajmowało się wieloma funkcjami społecznymi i administracyjnymi, które nie zostały przejęte przez osmańską klasę rządzącą, dotyczącymi takich spraw jak małżeństwo, rozwód, narodziny i śmierć, zdrowie, edukacja, bezpieczeństwo wewnętrzne i sprawiedliwość. W obrębie milletów, podobnie jak w całym społeczeństwie osmańskim, istniała mobilność społeczna, a ludzie awansowali i schodzili po szczeblach drabiny w zależności od umiejętności i szczęścia. Jednostki mogły przechodzić z jednego prosa do drugiego, jeśli chciały się nawrócić, ale ponieważ wszystkie prosy były skrajnie antagonistyczne wobec tych, którzy opuszczali je, by przejść na inną religię, państwo zniechęcało do takich działań, by zachować harmonię społeczną i spokój.
Celem systemu prosa było utrzymanie różnych ludów imperium w separacji, by zminimalizować konflikty i zachować porządek społeczny w wysoce heterogenicznym państwie. Chrześcijańska nienawiść do muzułmanów i Żydów, jednak doprowadziła do ciągłego napięcia i konkurencji między różnymi milletami, z Żydami poddanymi „zniesławienia krwi” atakom na ich osoby, sklepy i domy przez sułtana greckich i ormiańskich poddanych. Ataki te nasiliły się w tygodniu poprzedzającym Wielkanoc, kiedy to Grecy i Ormianie zostali doprowadzeni do szału przez stare oskarżenia, wymyślone w czasach starożytnych przez grecki kościół ortodoksyjny, że Żydzi mordowali chrześcijańskie dzieci, aby użyć ich krwi do rytuałów religijnych. Sułtan interweniował, by zapewnić ochronę swoim żydowskim poddanym tak bardzo, jak to tylko możliwe, choć fakt, że wielu jego żołnierzy było chrześcijanami nawróconymi na islam, którzy zachowali nienawiść zaszczepioną w dzieciństwie, utrudniał tę interwencję.
W uzupełnieniu do opartych na religii milletów, osmańscy poddani również organizowali się według funkcji ekonomicznej w gildie. Gildie te regulowały działalność gospodarczą, ustalając standardy jakościowe i cenowe, które członkowie gildii musieli utrzymywać, aby móc kontynuować swoją działalność. W większości przypadków poszczególne zawody były zmonopolizowane przez członków jednego prosa, ale w niektórych branżach uprawianych przez członków różnych religii przynależność do gildii przekraczała granice religijne, łącząc członków różnych religii we wspólnych organizacjach opartych nie na klasie, randze czy religii, ale na wzajemnie podzielanych wartościach i przekonaniach, działalności gospodarczej i potrzebach społecznych. Poprzez kontakt i współpracę w takich gildiach członkowie różnych grup społeczeństwa osmańskiego byli scementowani we wspólną całość, pełniąc wiele funkcji społecznych i ekonomicznych poza zasięgiem klasy rządzącej i proletariuszy, szczególnie tych związanych z regulacją gospodarki i bezpieczeństwem społecznym. W wielu przypadkach gildie były też ściśle związane z mistycznymi zakonami religijnymi, które – zapewniając bardziej osobiste doświadczenia religijne niż te, które zapewniały uznane muzułmańskie i niemuzułmańskie organizacje religijne – zaczęły dominować w społeczeństwie osmańskim w wiekach jego upadku.
W obrębie osmańskiej klasy rządzącej najważniejszą jednostką organizacji i działania była mukâṭaʿa, w której członek klasy rządzącej otrzymywał część dochodów sułtana wraz z upoważnieniem do wykorzystania tych dochodów do celów określonych przez sułtana. Dokładna natura mukâṭaʿa zależała od tego, jaką część dochodów posiadacz przekazywał do skarbca, a jaką zatrzymywał dla siebie. Znaleziono trzy rodzaje mukâṭaʿa: timary, emanety i iltizāmy.
Tymar, tradycyjnie opisywany jako lenno, tylko powierzchownie przypominał europejski feudalizm; był częścią scentralizowanego systemu i nie wiązał się z wzajemnymi prawami i obowiązkami, które charakteryzowały feudalizm na Zachodzie. W zamian za usługi na rzecz państwa, posiadacz timaru otrzymywał pełne zyski ze źródła dochodów dla swojej osobistej eksploatacji i zysku; zyski te były niezależne od tych związanych z eksploatacją samego timaru i stanowiły dodatek do nich. Na wielu stanowiskach wojskowych i administracyjnych timary były zwykle przekazywane zamiast żołdu, zwalniając w ten sposób skarb państwa z kłopotów i wydatków związanych z pobieraniem dochodów i wypłacaniem ich pracownikom w formie pensji. Prawie wszystkie czternasto- i piętnastowieczne osmańskie zdobycze w południowo-wschodniej Europie zostały rozdane w postaci timarów oficerom wojskowym, którzy w zamian przejęli odpowiedzialność administracyjną w czasie pokoju, a w czasie wojny zapewniali armii osmańskiej żołnierzy i dowództwo wojskowe. Wielu urzędników rządu centralnego również było wynagradzanych timarami zamiast lub dodatkowo do pensji wypłacanych przez skarb państwa.
Najmniej powszechną formą mukâṭaʿa był emanet („powiernictwo”), sprawowany przez emina („powiernika” lub „agenta”). W przeciwieństwie do posiadacza timaru, emin przekazywał wszystkie swoje dochody skarbowi państwa i był wynagradzany w całości pensją, będąc tym samym najbliższym osmańskim odpowiednikiem współczesnego urzędnika państwowego. Prawnym uzasadnieniem takiego rozwiązania było to, że emin nie podejmował się żadnych dodatkowych usług poza administrowaniem mukâṭaʿa, a zatem nie miał prawa do udziału w jego zyskach. Używane głównie jako miejskie magazyny celne i policja rynkowa, emanety były ściśle nadzorowane przez rząd centralny i jego agentów i nie potrzebowały motywu zysku, aby zapewnić efektywność ze strony ich posiadaczy.
Najpowszechniejszym rodzajem mukâṭaʿa, a tym samym najbardziej rozpowszechnionym typem jednostki administracyjnej w systemie osmańskim, było gospodarstwo podatkowe (iltizām), które łączyło w sobie elementy zarówno timaru, jak i emanetu. Podobnie jak w timarze, rolnik podatkowy (mültezim) mógł zatrzymać tylko część zebranego podatku i musiał dostarczyć resztę do skarbu. Wynikało to z faktu, że jego służba polegała jedynie na pracy przy administrowaniu mukâṭaʿa, za którą otrzymywał część zebranego podatku zamiast pensji emina. Rolnik podatkowy otrzymywał w ten sposób zachętę w postaci zysku, aby być jak najbardziej wydajnym. Większość Anatolii i prowincji arabskich była zarządzana w ten sposób, ponieważ zostały one podbite w czasie, gdy rząd potrzebował gotówki na opłacanie piechoty janczarów i zaopatrywanie coraz bardziej wystawnego dworu, co wymagało od skarbu państwa poszukiwania wszelkich możliwych dochodów. Ponieważ kawaleria sipahi oparta na timarach stała się mniej ważna, a tureccy notable, którzy posiadali większość timarów, stracili większość swojej władzy politycznej w czasach Süleymana, majątki stopniowo wpadały w ręce klasy devşirme.
Prawne i zwyczajowe podstawy organizacji i działania w społeczeństwie osmańskim zależały od podwójnego systemu prawa: Sharīʿah, czyli muzułmańskiego prawa religijnego, oraz kanun, czyli prawa cywilnego. Szarīʿah było podstawowym prawem społeczeństwa osmańskiego, podobnie jak wszystkich społeczności muzułmańskich. Uważana za natchniony przez Boga zbiór przepisów i zasad politycznych, społecznych i moralnych, Szarīʿah miała obejmować wszystkie aspekty życia muzułmanów, choć była bardzo rozwinięta jedynie w kwestiach osobistego zachowania, które dotyczyły wczesnej społeczności muzułmańskiej i znalazły odzwierciedlenie w Koranie i wczesnej tradycji muzułmańskiej. Nigdy nie był szczegółowo rozwinięty w kwestiach prawa publicznego, organizacji państwa i administracji. Jego ogólne zasady pozostawiały miejsce na interpretację i ustawodawstwo w konkretnych sprawach przez władze świeckie, a muzułmańscy sędziowie Imperium Osmańskiego uznawali prawo sułtana do stanowienia prawa cywilnego, o ile nie było ono sprzeczne z Szarīʿah w szczegółach lub co do zasady. Szarīʿah stanowiła zatem zasady prawa publicznego i obejmowała kwestie osobistego zachowania i statusu w muzułmańskich milletach w taki sam sposób, w jaki członkowie milletów chrześcijańskich i żydowskich podlegali swoim własnym kodeksom religijnym. Szarīʿah była interpretowana i egzekwowana przez członków instytucji kulturalnej, ulamów, podobnie jak prawa każdego nie-muzułmańskiego milleta były egzekwowane przez jego przywódców. Członkowie ulamy, którzy interpretowali prawo w sądach, zwani qadis, jak również prawnicy, zwani mufti, mieli prawo unieważnić każde świeckie prawo, które ich zdaniem było sprzeczne z Sharīʿah; jednakże rzadko korzystali z tego prawa, ponieważ jako część klasy rządzącej, podlegali sułtanowi i mogli zostać usunięci ze swoich stanowisk. Sułtan miał więc względną swobodę w wydawaniu świeckich praw odpowiadających potrzebom czasu, co było głównym czynnikiem długiego przetrwania imperium. Należy jednak zauważyć, że przy ograniczonym zakresie osmańskiej klasy rządzącej i państwa oraz dużych obszarach władzy i funkcji pozostawionych wspólnotom religijnym, cechom i osmańskim urzędnikom, którzy dzierżyli mukâṭaʿas, sułtani nigdy nie byli tak autokratyczni, jak się przypuszcza. Dopiero w XIX wieku osmańscy reformatorzy scentralizowali rząd i społeczeństwo na wzór zachodni i ograniczyli lub zakończyli tradycyjne autonomie, które zrobiły tak wiele dla decentralizacji władzy w poprzednich stuleciach.
.