W 1980 roku Albert Ellis,4 twórca racjonalnej terapii emocjonalnej, napisał w Journal of Consulting and Clinical Psychology, że istnieje niepodważalny związek przyczynowy między religią a chorobami emocjonalnymi i psychicznymi. Według kanadyjskiego psychiatry Wendalla Wattersa, „wykazano, że doktryna chrześcijańska i liturgia zniechęcają do rozwijania dorosłych zachowań radzenia sobie oraz umiejętności nawiązywania relacji międzyludzkich, które umożliwiają ludziom radzenie sobie w sposób adaptacyjny z niepokojem spowodowanym stresem. „5(p148) W najbardziej skrajnych przypadkach, wszystkie doświadczenia religijne zostały uznane za psychozę.6
Psychiatrzy są na ogół mniej religijni niż ich pacjenci i dlatego nie doceniali roli czynników religijnych w pomaganiu pacjentom w radzeniu sobie z chorobami.7 Dopiero w ostatnich kilku latach zmieniło się nastawienie do religii wśród pracowników służby zdrowia psychicznego. W 1994 roku do DSM-IV wprowadzono „problemy religijne lub duchowe” jako nową kategorię diagnostyczną, która zachęcała specjalistów do respektowania wierzeń i rytuałów pacjenta. Ostatnio nastąpił rozkwit systematycznych badań nad religią, duchowością i zdrowiem psychicznym. Poszukiwania literatury sprzed 2000 roku pozwoliły na zidentyfikowanie 724 badań ilościowych, a od tego czasu liczba badań w tej dziedzinie gwałtownie wzrosła.8 Dowody sugerują, że ogólnie rzecz biorąc, zaangażowanie religijne sprzyja lepszemu zdrowiu psychicznemu. Ponadto pacjenci z zaburzeniami psychicznymi często wykorzystują religię do radzenia sobie z cierpieniem.9,10
W ostatnich badaniach co najmniej 50% ankietowanych psychiatrów popiera pogląd, że należy pytać o życie religijne swoich pacjentów.11-13 O poważnym traktowaniu obaw religijnych pacjentów świadczy fakt, że Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne wydało wytyczne dotyczące praktyki w zakresie konfliktów między osobistymi przekonaniami religijnymi psychiatrów a praktyką psychiatryczną. Accreditation Council for Graduate Medical Education włącza do wymogów szkolenia psychiatrycznego dydaktyczne i kliniczne instrukcje dotyczące religii i duchowości w opiece psychiatrycznej.
Religia a depresja
Badania przeprowadzone wśród dorosłych ujawniają dość zgodne zależności między poziomem religijności a zaburzeniami depresyjnymi, które są istotne i odwrotne.8,14 Czynniki religijne stają się silniejsze wraz ze wzrostem stresu życiowego.15 Koenig i współpracownicy8 zwracają uwagę na fakt, że przed 2000 rokiem w ponad 100 badaniach ilościowych analizowano związki między religią a depresją. Spośród 93 badań obserwacyjnych, w dwóch trzecich stwierdzono niższe wskaźniki zaburzeń depresyjnych i mniej objawów depresyjnych u osób bardziej religijnych. W 34 badaniach, w których nie stwierdzono podobnej zależności, tylko w 4 stwierdzono, że bycie religijnym wiązało się z większą depresją. Spośród 22 badań podłużnych, w 15 stwierdzono, że większa religijność przepowiadała łagodniejsze objawy i szybszą remisję w obserwacji.
Smith i współpracownicy14 przeprowadzili metaanalizę 147 badań, w których wzięło udział prawie 100 000 osób. Średnia odwrotna korelacja między zaangażowaniem religijnym a depresją wynosiła 20,1 i wzrosła do 0,15 w populacjach obciążonych. Stwierdzono, że religia zwiększa remisję u pacjentów z chorobami medycznymi i psychiatrycznymi, u których stwierdzono depresję.16,17 Zdecydowana większość tych badań koncentrowała się na chrześcijaństwie; brakuje badań dotyczących innych grup religijnych. Niektóre badania wskazują na zwiększoną częstość występowania depresji wśród Żydów.18
Depresja jest ważna w leczeniu nie tylko z powodu zaburzeń emocjonalnych, ale także ze względu na zwiększone ryzyko samobójstwa. W przeglądzie systematycznym, w którym przeanalizowano 68 badań, poszukiwano związku między religią a samobójstwami.8 W 57 z nich odnotowano mniejszą liczbę samobójstw lub bardziej negatywne nastawienie do samobójstwa wśród osób bardziej religijnych. W niedawnym kanadyjskim badaniu przekrojowym uczęszczanie na religię wiązało się z mniejszą liczbą prób samobójczych w populacji ogólnej i wśród osób z chorobą psychiczną, niezależnie od wpływu wsparcia społecznego.19 Nauki religijne mogą zapobiegać samobójstwom, ale wsparcie społeczne, komfort i znaczenie wynikające z wiary religijnej również są ważne.
Najnowsze badania wskazują, że związek między religią a depresją może być bardziej złożony niż wcześniej wykazano. Wszystkie przekonania religijne i zmienne niekoniecznie są związane z lepszym zdrowiem psychicznym. Na związek między religią lub duchowością a depresją mogą wpływać takie czynniki, jak wyznanie, rasa, płeć i rodzaje radzenia sobie z religią.20,21 Negatywne radzenie sobie z religią (złość na Boga, poczucie zawodu), przyjmowanie negatywnego wsparcia ze strony społeczności religijnej i utrata wiary korelują z wyższymi wynikami w depresji.22 Jak stwierdzają Pargament i współpracownicy23(p521): „Nie wystarczy wiedzieć, że dana osoba modli się, uczęszcza do kościoła lub ogląda telewizję religijną. Pomiary radzenia sobie z problemami religijnymi powinny określać, w jaki sposób dana osoba wykorzystuje religię, aby zrozumieć i poradzić sobie ze stresem.”
Bardzo niewiele badań dotyczyło związku między duchowością a depresją. W niektórych przypadkach duchowość (w przeciwieństwie do religii) może być związana z wyższymi wskaźnikami depresji.24 Z drugiej strony, istnieje istotny negatywny związek między duchowością a występowaniem choroby depresyjnej, szczególnie u pacjentów z nowotworami.25,26
Lęk, religia i duchowość
Zważywszy na wszechobecność lęku i religii, zaskakujące jest to, jak mało badań zostało przeprowadzonych w odniesieniu do związku między tymi dwoma zjawiskami. Badania nad kwestiami religijnymi i duchowymi w lęku pozostają w tyle za badaniami nad zaburzeniami psychicznymi, takimi jak depresja i psychoza. Przekonania religijne, praktyki i radzenie sobie z nimi mogą zwiększać rozpowszechnienie lęku poprzez indukcję poczucia winy i lęku. Z drugiej strony, przekonania religijne mogą dawać pocieszenie tym, którzy są zalęknieni i niespokojni. Badania nad lękiem i religią przyniosły mieszane i często sprzeczne wyniki, które można przypisać brakowi standaryzowanych miar, złym procedurom doboru próby, braku kontroli zagrożeń dla ważności, ograniczonej ocenie lęku, stronniczości eksperymentatorów i słabej operacjonalizacji konstruktów religijnych.27
Niektóre badania dotyczyły związków między religijnością a specyficznymi zaburzeniami lękowymi, takimi jak zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne i zespół stresu pourazowego (PTSD). W przeciwieństwie do poglądów Freuda,28 który postrzegał religię jako formę uniwersalnej nerwicy natręctw, dowody empiryczne sugerują, że religia wiąże się z wyższym poziomem obsesyjnych cech osobowości, ale nie z wyższym poziomem objawów obsesyjnych. Religia może zachęcać ludzi do bycia skrupulatnymi, ale nie w stopniu obsesyjnym.29,30 Chociaż stwierdzono, że religia pozytywnie wpływa na zdolność radzenia sobie z traumą i może pogłębiać doświadczenie religijne, inni stwierdzili, że religia ma niewielki lub negatywny wpływ na objawy PTSD.31
Zależności między lękiem uogólnionym a zaangażowaniem religijnym wydają się złożone. W obszernym przeglądzie związków między religią a lękiem uogólnionym w 7 badaniach klinicznych i 69 badaniach obserwacyjnych Koenig i współpracownicy8 stwierdzili, że połowa z tych badań wykazała niższy poziom lęku u osób bardziej religijnych, 17 badań nie wykazało żadnych związków, w 7 uzyskano mieszane wyniki, a w 10 sugerowano wzrost lęku u osób bardziej religijnych.31
Silne przekonania religijne danej osoby mogą ułatwiać radzenie sobie z problemami egzystencjalnymi, podczas gdy osoby o słabszych przekonaniach lub kwestionujące swoje przekonania mogą wykazywać podwyższony poziom lęku.32 Te sprzeczne wyniki mogą wynikać z faktu, że badacze stosowali różne miary religijności. Inne badania koncentrowały się na lęku przed śmiercią. Badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych i za granicą wskazują na różnice wyznaniowe, a także na zróżnicowany wpływ religii i duchowości oraz podkreślają złożone zależności między czynnikami religijnymi i kulturowymi.33 Dotychczasowe badania nad lękiem i religią kładły nacisk na poznawcze aspekty lęku, w przeciwieństwie do aspektów fizjologicznych. Przyszłe badania powinny uwzględniać parametry fizjologiczne.
W literaturze omówiono wiele ścieżek, poprzez które religia/duchowość wpływa na depresję/lęk: zwiększone wsparcie społeczne; mniejsze nadużywanie leków; oraz znaczenie pozytywnych emocji, takich jak altruizm, wdzięczność i przebaczenie w życiu osób religijnych. Ponadto religia promuje pozytywny światopogląd, odpowiada na niektóre z pytań „dlaczego”, promuje znaczenie, może zniechęcać do złego radzenia sobie i promuje ukierunkowanie na innych.
Religia i radzenie sobie w schizofrenii
Badania nad schizofrenią i religią dotyczyły głównie urojeń religijnych i halucynacji o treści religijnej. Ostatnio jednak przedmiotem rosnącego zainteresowania stała się religia jako strategia radzenia sobie i czynnik powrotu do zdrowia.34 Urojenia religijne wiązały się z gorszymi wynikami leczenia, gorszym stosowaniem się do terapii i cięższym przebiegiem choroby.35
Nadużywanie substancji
Zważywszy, że większość religii aktywnie zniechęca do używania substancji, które niekorzystnie wpływają na ciało i umysł, nie dziwi fakt, że badania na ogół wskazują na silnie negatywne związki między nadużywaniem substancji a zaangażowaniem religijnym. W przeglądzie 134 badań, w których analizowano związki między zaangażowaniem religijnym a nadużywaniem substancji, 90% z nich wykazało, że osoby bardziej religijne rzadziej nadużywają substancji.8 Ustalenia te potwierdzają nowsze krajowe badania ankietowe i badania dotyczące używania alkoholu i narkotyków przez Afroamerykanów, Latynosów i rdzennych Amerykanów, które również wskazują na negatywne związki między zaangażowaniem religijnym a nadużywaniem substancji.38-41
Negatywne skutki zaangażowania religijnego
Negatywne skutki psychologiczne zaangażowania religijnego obejmują nadmierne oddanie praktykom religijnym, które może prowadzić do rozpadu rodziny. Różnice w poziomie religijności między małżonkami mogą powodować dysharmonię małżeńską. Religia może promować sztywne myślenie, nadmierną zależność od praw i zasad, nacisk na winę i grzech oraz lekceważenie osobistej indywidualności i autonomii. Nadmierne poleganie na rytuale i modlitwie może opóźniać poszukiwanie pomocy psychiatrycznej, a w konsekwencji pogarszać rokowanie. W najbardziej skrajnych przypadkach ścisłe przestrzeganie ideologii danego ruchu może prowadzić do samobójstwa.
Wskazania kliniczne
Kwestie religijne są ważne w ocenie i leczeniu pacjentów, dlatego klinicyści muszą być otwarci na wpływ religii na zdrowie psychiczne swoich pacjentów. Ważne jest jednak, aby klinicyści nie przekraczali granic.
Jak zatem klinicyści mogą wkraczać w życie duchowe swoich pacjentów? Blass42 oraz Lawrence i Duggal43 podkreślają znaczenie nauczania o duchowości w programie studiów psychiatrycznych, w ramach którego rezydenci uczą się zasad oceny duchowej. Istnieje wiele protokołów dotyczących tego, jak pytać o duchowość, takich jak kwestionariusz HOPE (Sidebar).44
Po zebraniu szczegółowego wywiadu duchowego pracownicy służby zdrowia muszą pomóc pacjentom wyjaśnić, w jaki sposób ich przekonania i praktyki religijne wpływają na przebieg choroby, a nie udzielać porad dotyczących religii. Bez względu na pochodzenie religijne, stanowisko moralne specjalisty powinno być neutralne, bez prób manipulowania przekonaniami pacjenta. Klinicyści muszą być świadomi, w jaki sposób ich własne przekonania religijne wpływają na proces terapii.45 Bezpośrednia interwencja religijna, taka jak modlitwa, pozostaje kontrowersyjna.46
Świecki terapeuta, który nie podziela przekonań religijnych pacjenta, może być skuteczny, o ile jest wyczulony na potrzebę wrażliwości na kwestie religijne i potrzebę zdobycia wiedzy na temat wierzeń i praktyk danej religii. Czasami poglądy religijne pacjentów mogą kolidować z leczeniem medycznym/psychoterapeutycznym, a terapeuci muszą starać się zrozumieć światopogląd pacjenta i, jeśli to konieczne, konsultować się z duchownymi. Właściwe może być zaangażowanie członków społeczności religijnej w celu zapewnienia wsparcia i ułatwienia rehabilitacji.
Religia lub duchowość mogą mieć implikacje terapeutyczne dla zdrowia psychicznego. Randomizowane badania wskazują, że interwencje religijne wśród religijnych pacjentów zwiększają wyleczenie z lęku i depresji.47,48 Grupy psychoedukacyjne, które koncentrują się na duchowości, mogą prowadzić do lepszego zrozumienia problemów, uczuć i duchowych aspektów życia.49
Kierunek przyszłych badań
Oprócz poszerzenia aktualnej problematyki badawczej dotyczącej wpływu przekonań chrześcijańskich na zdrowie psychiczne, istnieje szereg innych zagadnień, które zasługują na analizę empiryczną:
– Związki między lękiem/depresją a specyficznymi rodzajami religijnego radzenia sobie
– Związki między psychozą a normatywnymi doświadczeniami religijnymi
– Rozwój nowatorskich terapii religijnych i ocena ich skuteczności
– Etyka zaangażowania klinicystów w sprawy religijne
– Jak można ułatwić współpracę między klinicystami a duchownymi
1. Charcot JM. Leçon d’ouverture. Progrès MĂ©dical. 1882;10:336.
2. Freud S. Przyszłość złudzenia. W: Strachey J, trans-ed. Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud. Richmond, UK: Hogarth Press; 1927.
3. Crossley D. Religious experience within mental illness: opening the door on research. Br J Psychiatry. 1995;166:284-286.
4. Ellis A. Psychotherapy and atheistic values: a response to A. E. Bergin’s „Psychotherapy and religious values.” J Consult Clin Psychol. 1980;48:635-639.
5. Watters WW. Deadly Doctrine: Health, Illness and Christian God-Talk. Buffalo: Prometheus Books; 1992.
6. Mandel AJ. Toward a Psychobiology of transcendence: Bóg w mózgu. In: Davidson RJ, Davidson JM, eds. The Psychobiology of Consciousness. New York: Plenum Press; 1980.
7. Neeleman J, Persaud R. Dlaczego psychiatrzy zaniedbują religię. Br J Med Psychol. 1995;68:169-178.
8. Koenig HG, McCullough ME, Larson DB. Handbook of Religion and Health. Oxford: Oxford University Press; 2001:514-554.
9. D’Souza R. Czy pacjenci oczekują, że psychiatrzy będą zainteresowani kwestiami duchowymi? Australas Psychiatry. 2002;10:44-47.
10. Tepper L, Rogers SA, Coleman EM, et al. The prevalence of religious coping among persons with persistent mental illness. Psychiatr Serv. 2001;52:660-665.
11. Baetz M, Griffin R, Bowen R, et al. The association between spiritual and religious involvement and depressive symptoms in a Canadian population. J Nerv Ment Dis. 2004;192:818-822.
12. Curlin FA, Odell SV, Lawrence RE, et al. The relationship between psychiatry and religion among U.S. physicians. Psychiatr Serv. 2007;58:1193-1198.
13. Lawrence RM, Head J, Christodoulou G, et al. Clinicians’ attitudes to spirituality in old age psychiatry. Int Psychogeriatr. 2007;19:962-973.
14. Smith T, McCullough M, and Poll J. Religiousness and depression: evidence for a main effect and the moderating influence of stressful life events. Psychol Bull. 2003;129:614-636.
15. Wink P, Dillon M, Larsen B. Religion as moderator of the depression-health connection. Research on Aging. 2005;27:197-220.
16. Koenig HG. Religion and remission of depression in medical inpatients with heart failure/pulmonary disease.J Nerv Ment Dis. 2007;195:389-395.
17. Bosworth HB, Park KS, McQuoid DR, et al. The impact of religious practice and religious coping on geriatric depression. Int J Geriatr Psychiatry. 2003;18:905-914.
18. Levav I, Kohn R, Golding JM, Weissman MM. Vulnerability of Jews to affective disorders. Am J Psychiatry. 1997;154:941-947.
19. Rasic DT, Belik SL, Elias B, et al; Swampy Cree Suicide Prevention Team. Spirituality, religion and suicidal behavior in a nationally representative sample. J Affect Disord. 2009;114:32-40.
20.Petts RJ, Jolliff A. Religion and adolescent depression: the impact of race and gender. Rev Religious Res. 2008;49:395-414.
21. Ano GG, Vasconcelles EB. Religious coping and psychological adjustment to stress: a meta-analysis. J Clin Psychol. 2005;61:461-480.
22. Dew RE, Daniel SS, Goldston DB, et al. A prospective study of religion/spirituality and depressive symptoms among adolescent psychiatric patients. J Affect Disord. 2009 May 16; .
23. Pargament KI Koenig HG, Perez LM. The many methods of religious coping: development and initial validation of the RCOPE. J Clin Psychol. 2000;56:519-543.
24. Baetz M, Bowen R, Jones G, Koru-Sengul T. How spiritual values and worship attendance relate to psychiatric disorders in the Canadian population. Can J Psychiatry. 2006;51:654-661.
25. Fehring RJ, Miller JF, Shaw C. Spiritual well-being, religiosity, hope, depression, and other mood states in elderly people coping with cancer. Oncol Nurs Forum. 1997;24:663-671.
26. Nelson CJ, Rosenfeld B, Breitbart W, Galietta M. Spirituality, religion, and depression in the terminally ill. Psychosomatics. 2002;43:213-220.
27. Shreve-Neiger A, Edelstein BA. Religion and anxiety: a critical review of the literature. Clin Psychol Rev. 2004;24:379-397.
28. Freud S. Akty obsesyjne, praktyki religijne. W: Strachey J, trans-ed. Reprinted (1953â1974) in the Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud. Vol 7. London: Hogarth Press; 1907.
29. Lewis CA. Czystość jest obok pobożności: religijność i obsesyjność. J Religion Health. 1998;37:49-61.
30. Tek C, Ulug B. Religijność i obsesje religijne w zaburzeniu obsesyjno-kompulsywnym. Psychiatry Res. 2001;104:99-108.
31. Connor KM, Davidson JR, Lee LC. Spirituality, resilience, and anger in survivors of violent trauma: a community survey. J Trauma Stress. 2003;16:487-494.
32. Harris JI, Schoneman SW, Carrera SR. Approaches to religiosity related to anxiety among college students. Men Health Religion Cult. 2002;5:253-265.
33. Abdel-Khalek AM. Lęk przed śmiercią w Hiszpanii i pięciu krajach arabskich. Psychol Rep. 2003;93:527-528.
34. Mohr S, Huguelet P. The relationship between schizophrenia and religion and its implications for care. Swiss Med Wkly. 2004;134:369-376.
35. Siddle R, Haddock G, Tarrier N, Faragher EB. Religious delusions in patients admitted to hospital with schizophrenia. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol. 2002;37:130-138.
36. Lindgren KN, Coursey RD. Spirituality and serious mental illness: a two-part study. Psychosoc Rehab J. 1995;18:93-111.
37. Mohr S, Brandt PY, Borras L, et al. Toward an integration of spirituality and religiousness into the psychosocial dimension of schizophrenia. Am J Psychiatry. 2006;163:1952-1959.
38. National Center on Addiction and Substance Abuse at Columbia University. So help me God: substance abuse, religion and spirituality. Listopad 2001. http://www.casacolumbia.org/templates/publications_reports.aspx. Dostęp 20 listopada 2009.
39. Nasim A, Utsey SO, Corona R, Belgrade FZ. Religiosity, refusal efficacy, and substance use among African-American adolescents and young adults. J Ethn Subst Abuse. 2006;5:29-49.
40. Marsiglia FF, Kulis S, Nieri T, Parsai M. Boże broń! Substance use among religious and non-religious youth. Am J Orthopsychiatry. 2005;75:585-598.
41. Stone RA, Whitbeck LB, Chen X, et al. Traditional practices, traditional spirituality, and alcohol cessation among American Indians. J Stud Alcohol. 2006;67:236-244.
42. Blass DM. A pragmatic approach to teaching psychiatry residents the assessment and treatment of religious patients. Acad Psychiatry. 2007;31:25-31.
43. Lawrence RM, Duggal A. Spirituality in psychiatric education and training. J R Soc Med. 2001;94:303-305.
44. Anandarajah G, Hight E. Spirituality and medical practice: using the HOPE questions as a practical tool for spiritual assessment. Am Fam Physician. 2001;63:81-89.
45. Fallot R. Spirituality and religion in recovery: some current issues. Psychiatr Rehabil J. 2007;30:261-270.
46. Koenig HG. Religia i zdrowie psychiczne: co powinni robić psychiatrzy? Psychiatr Bull. 2008;32:201-203.
47. Azhar MZ, Varma SL. Cognitive psychotherapy for inherently religious clients: a two year follow-up. Malaysian J Psychiatry. 1999;7:19-29.
48. Propst LR, et al. Comparative efficacy of religious and nonreligious cognitive-behavioral therapy for the treatment of clinical depression in religious individuals. J Consult Clin Psychol. 1992;60:94-103.
49. Kehoe N. Grupy duchowości w poważnych chorobach psychicznych. South Med J. 2007;100:647-648.
.