Free Press

In de oude Griekse geneeskunde werd ziekte aanvankelijk beschouwd als een goddelijke straf en genezing als, letterlijk, een geschenk van de goden. In de 5e eeuw v. Chr. werden echter pogingen ondernomen om de materiële oorzaken van ziekten vast te stellen in plaats van de geestelijke en dit leidde tot een verschuiving van bijgeloof naar wetenschappelijk onderzoek, hoewel de twee in werkelijkheid nooit helemaal gescheiden zouden worden. Griekse medici begonnen zich dus meer te interesseren voor het lichaam zelf en voor het verband tussen oorzaak en gevolg, het verband tussen symptomen en de ziekte zelf en het succes of falen van verschillende behandelingen.

Griekse opvattingen over gezondheid

Griekse geneeskunde was geen uniform geheel van kennis en praktijk, maar veeleer een bonte verzameling van methoden en overtuigingen die afhingen van algemene factoren zoals de geografie en de tijdsperiode en meer specifieke factoren zoals plaatselijke tradities en het geslacht en de sociale klasse van een patiënt. De rode draad in het Griekse medische denken was echter de preoccupatie met de positieve en negatieve effecten van voeding en de overtuiging dat de patiënt daadwerkelijk iets aan zijn klacht kon doen, in tegenstelling tot de meer fatalistische en spirituele denkwijze van vroeger.

Het onderscheid tussen de geestelijke en de lichamelijke wereld is in de Griekse geneeskunde echter vaak vervaagd; zo werd de god Asclepius beschouwd als een verstrekker van genezing, maar ook als een zeer bekwame praktische arts. De god werd door patiënten in zijn verschillende heiligdommen (met name Epidaurus) aangeroepen om de patiënt door middel van dromen advies te geven, waarnaar de behandelaars van de plaats dan konden handelen. Dankbare patiënten lieten vaak monumenten achter die enkele van de problemen onthullen die moesten worden behandeld, zoals blindheid, wormen, kreupelheid, slangenbeten en afasie. Zoals Epidaurus illustreert, kon er dus zowel een goddelijke als een lichamelijke oorzaak of remedie voor ziekten zijn.

Lifestyle en factoren als warmte, koude en trauma bleken belangrijke factoren te zijn voor de gezondheid van mensen en zij konden de symptomen van een ziekte of de ziekte zelf verlichten of verergeren. Ook werd erkend dat de fysieke gesteldheid van een persoon ook van invloed kon zijn op de ernst van of de vatbaarheid voor een ziekte. Ook groeide de overtuiging dat een beter begrip van de oorzaken van de symptomen van een ziekte zou kunnen helpen in de strijd tegen de ziekte zelf. Met de grotere kennis van het lichaam kwam ook de overtuiging dat het evenwicht van de verschillende vloeistoffen (humusstoffen) in het lichaam een factor kon zijn bij het veroorzaken van ziekte. Zo werd ook de observatie van symptomen en hun variaties een preoccupatie van de Griekse arts.

Griekse medische bronnen

Tekstuele bronnen over de Griekse medische praktijk beginnen met scènes uit de Ilias van Homerus waarin de gewonden in de Trojaanse oorlog worden behandeld, bijvoorbeeld Patroclus die Eurypylus’ wond met warm water reinigt. Medische zaken en dokters worden ook vaak vermeld in andere Griekse literatuur zoals komische toneelstukken, maar de meest gedetailleerde bronnen komen uit ongeveer 60 verhandelingen die vaak worden toegeschreven aan Hippocrates (5e tot 4e eeuw v. Chr.), de beroemdste dokter van allemaal. Geen van deze medische verhandelingen kan echter met zekerheid aan Hippocrates worden toegeschreven en er is vrijwel niets met zekerheid over hem bekend.

De Hippocratische teksten behandelen allerlei medische onderwerpen, maar kunnen worden ingedeeld in de hoofdcategorieën diagnose, biologie, behandeling en algemene adviezen voor artsen. Een andere bron zijn de fragmentarische teksten uit het Griekse natuurfilosofische corpus dat dateert uit de 6e tot 5e eeuw v. Chr. Filosofen in het algemeen, die de voordelen van een goede gezondheid voor de geest en de ziel inzagen, hielden zich vaak direct of indirect bezig met het menselijk lichaam en de geneeskunde. Tot deze denkers behoren Plato (vooral in de Timaeus), Empedocles van Acragas, Philistion van Locri en Anaxagoras.

Teken in op onze wekelijkse e-mail nieuwsbrief!

Dokters & Beoefenaars

Omdat er geen professionele kwalificaties waren voor medici, kon iedereen zich opwerpen als dokter en rondreizen op zoek naar patiënten op wie men wat men de tekhnē van de geneeskunde (of kunst, zij het een mysterieuze) noemde, kon uitoefenen. De Spartanen hadden echter wel specifiek personeel dat verantwoordelijk was voor de medische zorg in hun beroepsleger. Ook lijken artsen over het algemeen in hoog aanzien te hebben gestaan, ondanks het ontbreken van een erkende beroepsorganisatie voor het toezicht op en de opleiding van artsen in spe en de rare gekke dokter die in de Griekse komedie opduikt. Zoals Homerus in de Ilias (11.514) zegt, “een arts is vele andere mannen waard”. Niet alleen artsen gaven medisch advies en behandeling, maar ook andere groepen die gebruik konden maken van hun praktische ervaring, zoals vroedvrouwen en gymtrainers.

De beroemde Eed van Hippocrates was waarschijnlijk voorbehouden aan een selecte groep artsen en het was eigenlijk een religieus document dat ervoor zorgde dat een arts opereerde binnen en voor de waarden van de gemeenschap. Met de Eed zwoer de arts bij Apollo, Hygieia en Panacea zijn leermeester te respecteren en geen vergif toe te dienen, patiënten op geen enkele manier te mishandelen, een mes te gebruiken of de vertrouwelijkheid tussen patiënt en arts te verbreken.

Beroemde medici waren onder meer Diocles van Carystus (naar wie een hoofdverband en een lepel voor het verwijderen van pijlpunten werden genoemd), Praxagoras van Cos (bekend om zijn “ontdekking” van de polsslag en als eerste die aders van slagaders kon onderscheiden), en de Atheners Mnesitheus en Dieuches uit de 4e eeuw v. Chr. Deze deskundigen op hun gebied konden het gezicht van een patiënt onderzoeken en een diagnose stellen aan de hand van informatie over bijvoorbeeld het dieet, de stoelgang, de eetlust en de slaapgewoonten van de patiënt. Bij de behandelingen werd vaak gebruik gemaakt van natuurlijke planten zoals kruiden en wortels, maar ook amuletten en amuletten konden worden gebruikt. Chirurgie werd over het algemeen vermeden omdat het als te riskant werd beschouwd, maar kleine operaties kunnen wel zijn uitgevoerd, vooral bij soldaten die gewond waren geraakt in de strijd.

Medische behandelingen: Oorlog

Gewonde soldaten waren eigenlijk een van de beste manieren voor een arts om zijn vak te leren en zijn kennis van het menselijk lichaam en zijn inwendige werking te verbreden. Er was waarschijnlijk ook minder risico dat de soldaat problemen veroorzaakte als het mis ging, wat bij particuliere patiënten wel kon gebeuren. Afgezien van de gezondheidsproblemen die ook burgers kunnen hebben getroffen, zoals ondervoeding, uitdroging, onderkoeling, koorts en tyfus, hadden de artsen die soldaten behandelden te maken met wonden veroorzaakt door zwaarden, speren, speren, pijlen en projectielen uit stroppen. Artsen wisten hoe belangrijk het was om vreemde voorwerpen zoals pijlpunten uit de wond te verwijderen en hoe noodzakelijk het was om de wond goed schoon te maken (daarom werden pijlpunten van weerhaken voorzien zodat ze moeilijker te verwijderen en dus dodelijker waren). Griekse artsen wisten dat het belangrijk was om overmatig bloedverlies zo snel mogelijk te stoppen om bloedingen te voorkomen (hoewel zij ook dachten dat aderlating heilzaam kon zijn). Bij chirurgie werd wellicht ook opium als verdovingsmiddel gebruikt, hoewel de vele verwijzingen in de literatuur naar patiënten die tijdens een operatie in bedwang werden gehouden, doen vermoeden dat het gebruik van verdoving zelden voorkwam.

Na de operatie werden de wonden gesloten met hechtingen van vlas- of linnendraad en werd de wond verbonden met linnen verbanden of sponzen, soms gedrenkt in water, wijn, olie of azijn. Bladeren konden ook voor hetzelfde doel worden gebruikt en de wonden kunnen ook zijn dichtgemaakt met eiwit of honing. Ook de behandeling na de operatie kwam aan bod – het belang van voeding bijvoorbeeld, of het gebruik van planten met ontstekingsremmende eigenschappen, zoals selderij.

Ontdekkingen & Ontwikkelingen

In de loop der tijd verwierven artsen een basiskennis van de menselijke anatomie, ongetwijfeld geholpen door de observatie van zwaargewonde soldaten en, vanaf de 4e eeuw v. Chr., door het ontleden van dieren. Sommigen beweerden echter dat dit nutteloos was omdat zij geloofden dat het inwendige lichaam veranderde bij contact met lucht en licht, en weer anderen, zoals vandaag, protesteerden dat het gebruik van dieren voor dergelijke doeleinden wreed was. Menselijke dissectie zou moeten wachten tot de Hellenistische tijd, toen ontdekkingen als het volledige zenuwstelsel werden ontdekt. Niettemin was er een toenemende drang om te ontdekken wat een gezond lichaam goed deed functioneren in plaats van wat een ongezond lichaam kapot had gemaakt. Het gebrek aan praktische kennis leidde echter tot enkele fundamentele fouten, zoals Aristoteles’ overtuiging dat het hart en niet de hersenen het lichaam bestuurden en het idee in het traktaat over de oude geneeskunde (5e eeuw v. Chr.) dat lichamelijke pijn voortkomt uit het onvermogen van het lichaam om bepaalde voedingsmiddelen te assimileren.

De Griekse medische praktijk mag dan fouten hebben bevat, misschien vele en waarschijnlijk zelfs fatale, maar de Griekse beoefenaars hadden het medische beroep in de juiste richting opgestart. Observatie, ervaring en experimenten betekenden dat degenen die in de hellenistische en Romeinse tijd volgden, zoals Galenus en Celsus, hun onderzoek konden voortzetten op de lange weg naar een grotere en nauwkeurigere wetenschappelijke kennis van het menselijk lichaam, de ziekten waarvoor het vatbaar is, en de mogelijke genezingen die beschikbaar zijn.