Opgeleid als dichter en gewijd als boeddhistische monnik, is Leonard Cohen (21 september 1934-November 7, 2016) onze patroonheilige van verdriet en verlossing. Hij schreef liederen die het midden houden tussen filosofie en gebed – liederen die het soort gebedsvolheid uitstralen dat Simone Weil prees als “de zeldzaamste en zuiverste vorm van vrijgevigheid.”
Een van zijn meest geliefde tekstregels, uit het lied “Anthem” – een lied dat Cohen een decennium kostte om te schrijven – blijft wat misschien wel de meest betekenisvolle boodschap is voor onze onrustige en verontrustende tijden: “There is a crack in everything, that’s how the light gets in.” Het komt voort uit een centraal aandachtspunt in Cohens leven en werk, een aandachtspunt dat hij in verschillende gedaanten in verschillende songs opnieuw aan de orde stelde – onder meer in “Suzanne”, waar hij schrijft “look among the garbage and the flowers / there are heroes in the seaweed,” en in het iconische “Hallelujah”: “There’s a blaze of light / In every word / It doesn’t matter which you heard / The holy or the broken Hallelujah”.
Nergens is dit samenspel van duisternis en licht genuanceerder, noch meer vooruitziend, dan in Cohens lied “Democracy.”
Na de val van de Berlijnse Muur stond de westerse wereld in vuur en vlam met de euforie van een blind geloof dat de democratie naar het Oosten zou komen. Ik was erbij – dat is niet wat er gebeurde. Cohen, ook, zag de dingen anders. Altijd de betoveraar van de nuance, voorzag hij de complexiteit en duisternis die deze greep naar het licht zou ontrafelen, en hij vatte het in dit iconische en verbazingwekkend actuele lied. Het begint:
Het komt door een gat in de lucht
Van die nachten op het Plein van de Hemelse Vrede
Het komt van het gevoel
Dat dit niet precies echt is
Of het is echt, maar het is er niet precies
Van de oorlogen tegen wanorde
Van de sirenes dag en nacht
Van de vuren van de daklozen
Van de as van de homo
Democratie komt naar de VS
Het komt door een barst in de muur
In zijn gesprek uit 1991 met journalist Paul Zollo, te vinden in Songwriters on Songwriting (openbare bibliotheek) – de bron van Cohens wijsheid over inspiratie en werkethiek, en zijn meest verhelderende interview – trekt Cohen het gordijn op over zijn creatieve proces en bespreekt hij de aard van democratie, hoe hij het nummer schreef, en waarom hij ervoor koos bepaalde verzen weg te laten, ook al vond hij ze tekstueel goed.
Heden ten dage, nu ’s werelds grootste supermacht een onverdraagzame bullebak met fascistische neigingen tot president kiest, prikken veel van de regels die Cohen wegliet door hun pertinentie – regels als “Concentration camp behind a smile” en “Who really gets to profit and who really gets to pay? / Wie rijdt echt het slavernijschip recht Charleston Bay in?”
Een kwart eeuw geleden sprak Cohen tot onze tijd met een verbazingwekkende voorkennis – want elke grote artiest is in wezen een ziener in dialoog met eeuwige menselijke problemen – en vertelde Zollo:
Ik denk dat de ironie van Amerika transcendent is in het lied. Het is geen ironisch lied. Het is een lied van diepe intimiteit en bevestiging van het experiment van democratie in dit land. Dat dit echt de plek is waar het experiment zich ontvouwt. Dit is echt waar de rassen elkaar confronteren, waar de klassen, waar de geslachten, waar zelfs de seksuele geaardheden elkaar confronteren. Dit is het echte laboratorium van de democratie. Dus dat gevoel wilde ik ook in het liedje hebben.
Het schrijven van liedjes zelf gebruiken als een laboratorium voor democratische discussies, Cohen schreef verschillende verzen die hij verkoos weg te laten uit het uiteindelijke liedje. Hij geeft als voorbeeld een couplet waarin hij de relatie tussen zwarte en Joodse mensen verkent:
First we killed the Lord and then we stole the blues.
Die gootmensen zijn altijd in het nieuws,
Maar wie lacht er nu echt achter de rug van de zwarte
Wanneer hij zijn grapje maakt over de Joden?
Wie profiteert er nu echt van en wie betaalt er nu echt?
Wie vaart er nu echt op het slavenschip recht Charleston Bay binnen?
Democratie komt naar de V.S.
En nog een:
Van de kerk waar de verschoppelingen zich kunnen verbergen
Of de moskee waar het bloed waardig is.
Zoals de vingers aan je hand,
Zoals de zandloper,
Wij kunnen scheiden maar niet scheiden
Van het oog boven de piramide.
And the dollar’s cruel display
From the law behind the law,
Behind the law we still obey
Democracy is coming to the U.S.A.
Als Zollo vraagt waarom hij ervoor koos om deze verzen eruit te halen, antwoordt Cohen:
Ik wilde de anthemische, hymne-achtige kwaliteit niet in gevaar brengen. Ik wilde niet dat het te punchy werd. Ik wilde geen strijd ontketenen in het lied. Ik wilde een openbaring in het hart in plaats van een confrontatie of een wapenoproep of een verdediging.
In deze huidige dagen van verontwaardiging en confrontatie, hoeveel van zelfs de meest elegant beargumenteerde teksten zijn gericht op “een openbaring in het hart”? En hoe zou onze wereld eruit kunnen zien als we daarnaar zouden streven in plaats van naar het kleineren en pesten van degenen die we in gebreke vinden?
Met het oog op zijn zoektocht naar licht, denkt Cohen na over de noodzaak van een creatief proces dat zo’n bewust wegwerpbare compositie omvat:
Voordat ik het vers kan weggooien, moet ik het schrijven… Het is net zo moeilijk om een slecht vers te schrijven als een goed vers. Ik kan een vers niet weggooien voordat het geschreven is, want het is het schrijven van het vers dat de verrukkingen, interesses of facetten voortbrengt die het licht zullen vangen. Het slijpen van het juweel moet klaar zijn voordat je kunt zien of het schittert.
Decennia voor Rebecca Solnit’s vitale en vitaliserende bewering dat “macht uit de schaduw en de marge komt”, beschouwt Cohen de paradoxale bronnen van licht in het donker:
De meesten van ons uit de middenklasse hebben een soort oud, 19de-eeuws idee van wat democratie is, wat min of meer inhoudt, om het te simplificeren, dat de massa van Shakespeare en Beethoven gaat houden. Dat is min of meer ons idee van wat democratie is. Maar dat is het niet. Het zal op onverwachte manieren voortkomen uit de dingen die we troep vinden: de mensen die we troep vinden, de ideeën die we troep vinden, de televisie die we troep vinden.
Onder de dingen die we te achteloos weggooien, merkt Cohen op in een ander bewijs van zijn virtuositeit voor nuance, zijn de spirituele en morele mechanismen van religie. (Een kwart eeuw later, Adam Gopnik maakte een parallel geval voor hoe een seculiere lezing van de Schrift ons leven verruimt.
Reflecterend op het gevoel van heiligheid en heiligheid in zijn songs – iets wat Bob Dylan rond de release van “Hallelujah” verwoordde door op te merken dat Cohens songs als gebeden zijn – vertelt Cohen aan Zollo:
“If It Be Your Will” is echt een gebed. En “Hallelujah” heeft dat gevoel. Veel van die nummers hebben dat. “Dance Me to the End of Love.” “Suzanne.” Ik hou van kerkmuziek en synagogemuziek. Moskeemuziek.
Er is een regel in “The Future”: “Toen ze zeiden bekeer je, vraag ik me af wat ze bedoelden.” Ik begreep dat ze een paar honderd jaar vergeten waren hoe de boog te bouwen. Vrijmetselaars vergaten hoe ze bepaalde soorten bogen moesten maken, het was verloren gegaan. Zo is het ook in onze tijd dat bepaalde geestelijke mechanismen die zeer nuttig waren, zijn verlaten en vergeten. Verlossing, berouw, opstanding. Al die ideeën zijn met het badwater weggegooid. Mensen werden wantrouwig tegenover godsdienst plus al deze verlossende mechanismen die zeer nuttig zijn.
Het scheppingsproces zelf, merkt Cohen op, is een spiritueel kanaal naar het miraculeuze. Hij denkt na over wat er nodig is om een mooi lied te schrijven:
Het is een wonder. Ik weet niet waar de goede liedjes vandaan komen, anders zou ik er vaker heen gaan.
Tegen het einde van het interview staat Cohen stil bij de brandstof voor zijn eigen spirituele machinerie als artiest. Het is een bijzonder bitterzoet gevoel in de nasleep van Cohens dood, en een gevoel dat evenzeer geldt voor het creatieve leven als voor het dienstbare leven (dat wordt bezield door zijn eigen soort creativiteit); net zo waar voor het maken van kunst als voor het strijden voor gerechtigheid:
Ik heb altijd het gevoel gehad dat ik dit doe voor het leven, als je gezondheid het toelaat. En je hebt het geluk dat je de dagen tot je beschikking hebt om dit te blijven doen. Ik heb nooit het gevoel gehad dat er een einde was. Dat er een pensioen was of dat er een jackpot was.
Er is nauwelijks een grotere jackpot denkbaar dan een lang leven met een lichtdragend doel. Dank u, Leonard Cohen, voor alles.
Als u het spectaculaire New Yorker-profiel van David Remnick over Cohen nog niet hebt gelezen, les dan hier uw ziel.