Als je kijkt naar netwerken van mensen, of het nu gaat om architecten of tafeltennissers of een gewone groep Facebook-vrienden, dan vertonen die bepaalde overeenkomsten. Ze hebben de neiging om het idee van “zes graden van scheiding” te bevestigen, dat de meeste mensen in een paar zeer korte stappen met elkaar verbonden zijn. Elke persoon heeft de neiging om een groot aantal connecties te hebben en om zich te associëren met mensen die op hem lijken. De netwerken zijn meestal ook georganiseerd in hiërarchieën.
In fictie – het Marvel universum of Lord of the Rings, bijvoorbeeld – verschillen netwerken van mensen gewoonlijk op bepaalde manieren van de werkelijkheid. Mensen gaan bijvoorbeeld niet alleen met gelijksoortige mensen om en hebben kleinere aantallen bondgenoten. En in tegenstelling tot echte netwerken kun je mensen uit het fictieve equivalent verwijderen zonder het aantal connecties te ondermijnen dat de overblijvende mensen statistisch gezien waarschijnlijk zullen maken. Deze verschillen bieden een interessante mogelijkheid: het testen van fictieve werken om te zien hoe ver ze afwijken van de werkelijkheid.
Een Engelse studie in 2012 deed precies dit met drie klassieke teksten – De Ilias, Beowulf en het Ierse epos Táin Bó Cúailnge. Het netwerk van mensen in De Ilias, het oudst bekende werk van westerse fictie, kwam het meest overeen met het echte leven. Dit bevestigde verschillende archeologische documenten die bewijzen hadden gevonden dat bepaalde gebeurtenissen in Homerus’ baanbrekende werk, zoals de Trojaanse oorlog tussen Griekenland en Troje, daadwerkelijk in de oudheid hebben plaatsgevonden.
In een nieuw artikel dat we in samenwerking met Pedro Miranda van de universiteit van Ponta Grossa in Brazilië hebben gepubliceerd, hebben we een soortgelijke benadering gebruikt om te kijken naar de samenleving die wordt afgeschilderd in Homerus’ andere klassieke gedicht, De Odyssee. Homerus was een dichter in het oude Griekenland in de achtste eeuw voor Christus. De Odyssee, die gedeeltelijk een vervolg is op De Ilias, verhaalt over een geniale held, Odysseus genaamd, die heeft gevochten in de Trojaanse oorlog. Na zijn overwinning samen met de Grieken, wordt hij door de goden vervloekt vanwege zijn trots. Hij wordt gedwongen tien jaar van zijn leven te besteden aan pogingen om naar huis terug te keren, waarbij hij geconfronteerd wordt met een horde monsters, heksen, beesten en kannibalen; en zijn eigen verschrikkelijke gevoel van verlatenheid.
Net als De Ilias is De Odyssee een synthese van de meest relevante en alomtegenwoordige mondelinge verhalen en vertellingen die door de beschaving van Homerus werden verteld. We ontwikkelden een methode om de sociale informatie uit het verhaal te halen op basis van de interacties van de personages met elkaar – dit was een hele inspanning omdat het in veel gevallen niet duidelijk is in het verhaal wie tegen wie praat; we keken naar verschillende vertalingen om er zeker van te zijn dat we niet misleid werden in onze interpretaties.
Hieruit konden we een totaal van 342 personages identificeren met 1.747 onderlinge verbanden, geïllustreerd in onderstaand diagram. We analyseerden dit materiaal met behulp van verschillende hulpmiddelen uit de complexe netwerktheorie: statistische methoden om gegevens te verkrijgen over de kenmerken van het netwerk, en inzichten over de neiging van mensen om klieken te vormen die volledig met elkaar verbonden zijn. We hebben de kenmerken ook vergeleken met netwerken op Facebook.
Wat we vonden
We vonden substantieel bewijs van een “levensechte” sociale structuur in De Odyssee. Met name de personages in elk hoofdstuk of elke scène die in de 24 boeken van het gedicht wordt beschreven, kwamen bijna exact overeen met kliekjes in netwerken in het echte leven. Dit leidde ons tot de vraag: had Homerus een diepgaand begrip van netwerken, of heeft hij belangrijke details over zijn personages en hun interacties elders vandaan gekopieerd?
Om dit nauwkeuriger te onderzoeken, voerden we de analyse opnieuw uit, dit keer zonder mythologische personages zoals goden en monsters. Het overblijvende netwerk leek nog meer op wat je in het echte leven zou verwachten. Anderzijds voerden we een analyse uit waarbij de menselijke personages werden uitgesloten en de mythologische personages werden behouden, en we hielden een volledig fictief netwerk over. De voor de hand liggende conclusie is dat de Odyssee een amalgaam is van echte en fictieve personages.
We hebben ook gekeken in hoeverre bepaalde personages in het verhaal verbanden leggen op de manier die je in de echte wereld zou verwachten. Ook hier kwam de netwerkvorming van de mythologische goden, helden en beesten die in het verhaal de godenvergadering vormen, niet overeen met hoe mensen contacten leggen. Zij hadden bijvoorbeeld de neiging om te interageren met een abnormaal groot aantal personages in andere gemeenschappen – en vertoonden daarmee het soort alomtegenwoordigheid dat we met een god zouden kunnen associëren. De menselijke personages in De Odyssee legden daarentegen contacten op manieren die vergelijkbaar zijn met mensen op Facebook vandaag de dag.
Zoals vaak het geval is in fictie, lijkt het erop dat Homerus niet alleen verhalen vertelde, maar gebeurtenissen en personages weerspiegelde die in het oude Griekenland bestonden. Dit onderstreept het historische belang van zijn geschriften, en het opent ook de mogelijkheid om dezelfde techniek te gebruiken om andere historische werken te evalueren. Het is bijvoorbeeld slechts een kwestie van tijd voordat iemand de complexe netwerktheorie op de Bijbel toepast.