Rudolph Zallinger maakte in 1965 een illustratie voor Time Life-boeken, die veel is nagebootst en gesatireerd.
De oorspronkelijke afbeelding, genaamd The March Of Progress, toonde een chimpansee-achtig wezen aan de linkerkant, en eindigde met wat redelijk kan worden omschreven als een gezond uitziende en atletische man van Europese etniciteit aan de rechterkant.
De boodschap van dit invloedrijke beeld en zijn titel was duidelijk: de menselijke evolutie is een progressieve, lineaire mars van oeroorsprong tot de uiteindelijke, alles-zingende, alles-dansende, alles-tweetsende exemplaren die we vandaag zijn.
Wij vertegenwoordigen het hoogtepunt van de prestaties van Moeder Natuur. Zij kan nu rusten, haar werk is ten einde, met de schepping van een wezen dat meester is over zijn eigen lot. De menselijke evolutie lijkt nu voorbij te zijn.
Maar dat is niet zo – bij lange na niet. In feite zal het nooit voorbij zijn, en dat kan het ook niet zijn. Evolutie is iets dat de hele tijd plaatsvindt in alle populaties van alle soorten op de planeet. Het woord “evolutie” betekent gewoon “cumulatieve verandering”, waarbij biologische evolutie specifiek verwijst naar veranderingen in allelfrequenties in populaties.
Allelen zijn verschillende versies van hetzelfde gen, en hun verdeling verandert voortdurend. Dit komt doordat er nieuwe mutaties in de genetische code ontstaan en doordat individuen zich tussen populaties verplaatsen.
Soms zijn de veranderingen gewoon het gevolg van toeval. En wanneer een van deze dingen gebeurt (en dat gebeurt altijd), is er sprake van biologische evolutie.
Stopt de evolutie ooit?
Het mag dan technisch waar zijn dat er voortdurend evolutie plaatsvindt als gevolg van deze processen, maar wanneer de meeste mensen vragen of er wel of geen evolutie plaatsvindt, denken ze vaak aan een ander proces: natuurlijke selectie.
Dit is wat er gebeurt als sommige allelen zich verspreiden omdat individuen die ze hebben beter ‘overleven, gedijen en zich vermenigvuldigen’ dan anderen, en die allelen doorgeven aan hun nakomelingen, die ze verder verspreiden.
Lees meer over de menselijke evolutie:
- Virussen: Their extraordinary role in shaping human evolution
- Earth’s ancient geography ‘directed the course of human evolution’
Het is natuurlijke selectie die adaptaties verspreidt: anatomische, fysiologische of gedragskenmerken die een organisme in staat stellen zich in zijn omgeving te vermenigvuldigen. De schijnbare logica van deze aanpassingen, van de functionele fit tussen de eigenschap van een organisme en zijn omgeving, is intuïtief en begrijpelijk voor de menselijke geest.
Het heeft door de eeuwen heen talloze scheppingsmythen gevoed, en heeft recentelijk de constructie mogelijk gemaakt van een voorspellend wetenschappelijk kader dat vele onderdelen van de natuurwetenschappen verenigt.
Vanwege aanpassingen heeft natuurlijke selectie implicaties die variëren van de gedragswetenschappen tot de volksgezondheid.
Op het eerste gezicht lijkt er een goede reden te zijn om te vermoeden dat de evolutie door natuurlijke selectie nu tot stilstand is gekomen.
Na de industrialisatie en de voordelen van betere medische kennis en verbeterde infrastructuur hebben veel bevolkingen over de hele wereld een zogenaamde “demografische overgang” doorgemaakt.
Dit verschijnsel wordt gekenmerkt door een grotere kans voor zuigelingen om de volwassenheid te bereiken, volwassenen die langer leven en een daling van de vruchtbaarheidscijfers.
Natuurlijke selectie vereist echter dat sommige individuen overleven, gedijen en zich vermenigvuldigen, terwijl andere dat niet doen – zij heeft variabiliteit nodig. Er wordt wel beweerd dat de demografische overgang de variabiliteit wegneemt waarvan natuurlijke selectie afhankelijk is.
Het is echter onjuist te beweren dat de mens als geheel zich hierdoor niet meer zou ontwikkelen, want de kindersterfte is op veel plaatsen helaas nog steeds aanzienlijk. Ondanks enkele fantastische vorderingen in de afgelopen decennia zijn er nog steeds 30 landen, voornamelijk in Afrika bezuiden de Sahara, met een sterftecijfer van meer dan 5 procent onder de vijf jaar (VN-cijfers 2015).
Alle allelen die een kind waarschijnlijk helpen om die kritieke tijd tot zijn of haar vijfde verjaardag door te komen, zullen in die populaties onder sterke selectie staan. Dus als de huidige trends doorzetten, kan de kindersterfte in ontwikkelingslanden dan net zo laag worden als in Europa? Onwaarschijnlijk.
De totale kans dat natuurlijke selectie optreedt, neemt weliswaar af naarmate de overlevingskansen van kinderen toenemen, maar dergelijke dramatische veranderingen kunnen ertoe leiden dat natuurlijke selectie een bevolking op nieuwe en onverwachte manieren beïnvloedt.
Een voorbeeld hiervan is het geboortecijfer van broertweelingen.
Tweelingbaby’s zijn over het algemeen kleiner dan eenlingen. Hierdoor hadden zij, vóór de moderne medische technologie en praktijk, meestal lagere overlevingskansen. Een tweeling was evolutionair gezien vaak niet echt lonend. Waarom tweelingen überhaupt voorkomen, weten we niet zeker, maar nu is het nadeel van tweelingen aan het verdwijnen.
Omdat het in families voorkomt, kunnen we voorspellen dat de allelen die geassocieerd worden met broederlijke tweelingen in de loop van de tijd meer zullen voorkomen, nu tweelingbaby’s meer kans hebben om te overleven en zich voort te planten.
Dat broederlijke tweelingen veel vaker kunnen voorkomen, is een van de minst bizarre beweringen die over de toekomstige menselijke evolutie kunnen worden gedaan.
Sociale factoren kunnen verandering aanjagen
Natuurlijke selectie werkt op de variabiliteit van het vermogen van allelen om te ‘overleven, gedijen en zich vermenigvuldigen’. Zelfs in samenlevingen waarin het sterftecijfer zeer laag is, kan natuurlijke selectie nog steeds een sterke kracht zijn als gevolg van de variabiliteit in de mate waarin individuen zich voortplanten. Individuen die geen kinderen krijgen, dragen genetisch niet meer bij aan de bevolking dan iemand die sterft voordat hij of zij zich voortplant.
In de VS en verschillende Europese landen gaat bijna een op de vijf vrouwen in de menopauze in zonder zich voort te planten. Dit is gedeeltelijk te wijten aan individuele voorkeur. Volgens gegevens uit 2011 heeft in vier Europese landen – Zwitserland, Duitsland, Oostenrijk en Nederland – ten minste 1 op de 20 personen tussen 18 en 40 jaar een kinderloosheidswens.
Bij Nederlandse mannen is dat één op de zes. Dit zijn geen onbelangrijke cijfers, en ze suggereren dat kinderloosheid zowel een normaal kenmerk van de menselijke bevolking kan zijn als een kenmerk waarvan de mate varieert, deels afhankelijk van de sociale waarden die mensen erop na houden.
Het lijkt er echter ook op dat kinderloosheid in grotere mate een onbedoelde uitkomst kan zijn. Het hangt deels samen met de leeftijd waarop iemand een gezin probeert te stichten. Bij vrouwen wordt de variatie in de leeftijd waarop de vruchtbaarheid afneemt en de menopauze begint, beïnvloed door genetische factoren, en kan dus een drijvende kracht zijn achter evolutionaire veranderingen.
Stel dat we twee vriendinnen hebben: Angelina en Brienne. Beiden proberen begin veertig een gezin te stichten, maar Angelina heeft allelen die haar in staat stellen op die leeftijd met succes zwanger te worden, terwijl Brienne dat niet doet. Dit betekent dat het de allelen van Angelina zijn, en niet die van Brienne, die in toekomstige generaties aanwezig zullen zijn.
Hoe gebruikelijker het wordt dat mensen op latere leeftijd een gezin stichten, hoe sterker de selectie zal zijn op het vermogen om zich op die leeftijd voort te planten, hoewel dit vele generaties zal vergen, en de kracht van een dergelijk effect zal worden getemperd door het gebruik van voortplantingstechnologieën.
Hoewel de keuze duidelijk belangrijk is bij de beslissing of, en op welke leeftijd, kinderen te krijgen, zou het een vergissing zijn factoren over het hoofd te zien die buiten de controle van het individu liggen. Zelfs een uitgesproken voorkeur voor kinderloosheid kan er een zijn die een individu met tegenzin uitspreekt als een van de moeilijke keuzes van het leven.
Beslissingen over gezinsplanning zijn ook het product van de beperkingen van de sociaal-culturele omgeving waarin mensen leven, zoals de financiële kosten van het opvoeden van kinderen, de beschikbaarheid van familie en vrienden om te helpen met kinderen, de stabiliteit van iemands relatie met een romantische partner en de moeite en tijd die nodig zijn om te investeren in iemands carrière.
Zulke factoren beïnvloeden samen met de maatschappelijke normen die aan het krijgen van een bepaald aantal kinderen worden gesteld, de individuele voortplanting.
De culturele effecten
Deze sociale en structurele kenmerken van de omgeving die alle mensen op de een of andere manier ervaren, maken deel uit van wat antropologen cultuur noemen – de waarden, overtuigingen, praktijken en technologieën die we in een bepaalde samenleving aantreffen.
Uitgesteld ouderschap is iets dat voortkomt uit het gedrag van individuen, maar het is een reactie op een cultuur die in een bepaalde tijd en plaats aanwezig is, en net zo snel als het gebruikelijk is geworden, zou het in de toekomst zeldzaam kunnen worden, als die cultuur zou veranderen.
Lees meer over evolutie:
- Radicale ideeën: We kunnen de evolutie veranderen
- De oorsprong van het leven: een nieuwe theorie suggereert dat de fysica het antwoord bevat
Het feit dat cultuur een alomtegenwoordig en zeer veranderlijk kenmerk is van alle mensenlevens, is een ander voorbeeld van waarom onze evolutie nog niet voorbij is. Het idee dat wetenschappelijke kennis en technologie – producten van cultuur – ons vrijwaren van selectie is gewoonweg onjuist.
Ze kunnen ons tot op zekere hoogte isoleren van de natuur, maar de natuur is niet de enige bron van selectie, zeker niet voor mensen. Cultuur komt zowel voort uit, als heeft invloed op de mens.
Dus zijn de menselijke gedragingen, via de technologieën en praktijken die zij gezamenlijk hebben gecreëerd, zelf de selectieve krachten geweest die de menselijke evolutie hebben beïnvloed.
- Waarom u zich zou moeten abonneren op BBC Science Focus
Hoe goed we ook denken dat we de natuur hebben getemd, het feit dat we onze eigen omgevingen creëren, zal mogelijkheden blijven bieden voor selectie.
Een goed historisch voorbeeld hiervan is het vermogen om op volwassen leeftijd de melksuiker lactose te verteren. Als je gemakkelijk melk kunt drinken, ben je meer een rariteit dan je zou denken. Melk is in wezen babyvoeding voor zoogdieren, en de meeste volwassen zoogdieren verliezen het vermogen om het melkverterende enzym lactase te produceren wanneer ze volwassen worden, omdat het voor volwassenen geen voordeel heeft het te produceren, alleen kosten.
Nog maar een paar duizend jaar geleden, toen de mensen in delen van Afrika, Europa en Azië vee en geiten begonnen te hoeden, waren de weinige individuen die geboren waren met mutaties die hen in staat stelden als volwassene melk te verteren, in het voordeel.
Door deze eigenschap van “lactase persistentie”, waren deze gemuteerde individuen in staat om een extra voedselbron te exploiteren.
Binnen die kuddepopulaties overleefden de gemuteerde individuen en hun nakomelingen, ze bloeiden en vermenigvuldigden zich, en na verloop van tijd kwamen ze vaker voor dan de niet-mutanten die als volwassene het vermogen om melk te verteren bleven verliezen.
Lees meer over Darwinisme:
- Is het tijd om het Darwinisme te laten vallen?
- Was het verloop van de evolutie onvermijdelijk?
- Evolutie zou waarschijnlijk leiden tot ‘sterk op elkaar lijkende organismen’ als het opnieuw zou beginnen
In feite kunnen we zelfs de evolutionaire sporen van cultuur op alle menselijke lichamen zien. Alle mensen krijgen hun voeding door het gebruik van een of andere technologie, van de eenvoudige graafwerktuigen en open vuren van onze voorouders tot de maaidorsers en gaskookplaten van vandaag.
Het lijkt erop dat prehistorische hominins hun mechanische en chemische spijsvertering effectief hebben “uitbesteed”, en als gevolg daarvan konden zij het zich veroorloven minder energie te steken in het ontwikkelen van een complex spijsverteringssysteem.
Waar onze naaste aapverwanten sterke robuuste tanden en kaken hebben om taai plantaardig materiaal af te breken, en een lange dunne darm voor de opname van voedingsstoffen, is ons lichaam geëvolueerd om de technologie het zware werk voor ons te laten doen.
Wij hebben cultuur letterlijk in onze botten zitten.
Dus in plaats van in de afgelopen decennia en eeuwen aan de krachten van selectie te zijn ontsnapt, blijkt dat we in zekere zin al die tijd ons eigen lot in handen hadden door zelf bronnen van selectie in te voeren.
Miljoenen jaren lang hebben wij een soort beheersing van ons lot gehad, maar in plaats van te zijn ontsnapt aan de krachten van de evolutie, ontdekken we dat we alleen maar verstrikt zijn geraakt in een ingewikkelde relatie met hen.
In plaats van los te staan van de natuur, ontdekken we dat we van de natuur zijn, en dat altijd zullen zijn, welke vooruitgang we ook denken te hebben geboekt: een mars misschien, maar zeker niet een met een einde.
- Dit artikel verscheen voor het eerst in nummer 302 van BBC Focus Magazine – lees hier hoe u zich kunt abonneren