Dr. Quentin Huys is honorair consulent-psychiater bij de dienst Complexe Depressie, Angst en Trauma van C&I, en senior klinisch docent bij het Max Planck UCL Centre for Computational Psychiatry and Ageing Research. Zijn interesses gaan uit naar stemmingsstoornissen en verslavingen, in het bijzonder alcoholverslaving.
Tijdens C&I’s laatste “Mental Health Matters”-evenement voor Trust-leden, getiteld de “Ongezonde mix tussen alcohol en geestelijke gezondheid”, gaf hij een overzicht van de impact van alcohol op de hersenen en het onderlinge verband met geestelijke gezondheidskwesties.
Hier legt hij in meer detail de neurobiologie van alcohol uit, en waarom het zo gevaarlijk is in de context van geestelijke gezondheid.
De invloed van alcohol op de hersenen
Alcohol beïnvloedt de basis van hoe onze hersenen werken. De hersenen bestaan uit miljarden neuronen die met elkaar praten via synapsen. Dit zijn prachtige structuren waar elektrische informatie – technisch gezien de prikkeling van een neuron – wordt omgezet in een chemisch signaal dat op zijn beurt elektrische activiteit kan veroorzaken in het volgende neuron verderop.
De manier waarop dit gebeurt is dat elektrische signalen leiden tot het vrijkomen van moleculen die neurotransmitters of neuromodulatoren worden genoemd. Deze hechten zich aan receptoren op het volgende neuron. Wanneer zij dat doen, wordt in het volgende neuron een nieuw elektrisch signaal opgewekt. Alcohol beïnvloedt zowel neurotransmitters als neuromodulatoren.
Hoe het neurotransmitters en neuromodulatoren beïnvloedt
Neurotransmitters zijn het werkpaard van de communicatie tussen hersencellen. Ze worden overal in de hersenen gebruikt, en geven geen bepaalde informatie weer, maar zijn een beetje als letters die tot woorden kunnen worden gecombineerd om iets te betekenen. Eén zo’n neurotransmitter heet GABA (Gamma-Aminoboterzuur). Alcohol beïnvloedt de receptoren voor GABA. Neuromodulatoren daarentegen zijn iets specialer. Het zijn chemische signalen die slechts door een paar kleine clusters van cellen diep in het midden van de hersenen worden gegenereerd, maar die zich wijd over de hersenen verspreiden. Eén zo’n neuromodulator heet dopamine.
Om alcohol te begrijpen, is zowel de invloed op GABA als op dopamine van belang. GABA is de belangrijkste remmende neurotransmitter in de hersenen. Omdat veel neuronen met elkaar praten en elkaar prikkelen, zijn de hersenen een beetje gevaarlijk. Al die positieve terugkoppeling kan explosieve activiteit veroorzaken, met epilepsie als gevolg.
Om dit te voorkomen, moet er remming in het systeem zijn, en GABA is daarbij de hoofdrolspeler. Alcohol stimuleert de GABA-receptoren, en dempt daardoor de activiteit in de hersenen. Men denkt dat het daarom een onmiddellijke vermindering van angst veroorzaakt, en dat een overdosis tot coma kan leiden.
De gevaren van alcohol en de invloed ervan op GABA-receptoren
Als er echter een constante toevoer van alcohol is, passen de hersenreceptoren zich aan door de GABA-receptoren te verminderen. Alles is goed zolang er alcohol in het systeem is die de weinige overblijvende GABA-receptoren hard drijft. Maar als een regelmatige drinker heel plots stopt, bijvoorbeeld van de ene dag op de andere, dan is er plots onvoldoende remming in het systeem en kunnen epileptische aanvallen het gevolg zijn. Daarom mag een zware drinker nooit stoppen met drinken zonder medische begeleiding. Het is gevaarlijk. Minder ernstige versies hiervan resulteren in de ontwenningsverschijnselen die zware drinkers ’s morgens kennen – angst, zweten, beven, nervositeit, agitatie, woede, dysforie.
In feite is dit het nieuwe “normaal” bij zwaar drinken – de GABA-aanpassing brengt de hersenen in een voortdurende staat van angst, irritatie en agitatie.
Hoe alcohol depressie en angst kan veroorzaken
Om te begrijpen waarom we ondanks deze negatieve effecten toch blijven drinken, moeten we ons wenden tot twee andere aspecten van alcohol. Ten eerste lijkt het, net als andere drugs, op een ondeugende manier de rotzooi op te ruimen die het veroorzaakt: De eerste ochtenddosis alcohol lijkt een behulpzame vriend – die op miraculeuze wijze alle trillingen, angst en misselijkheid oplost die hij zelf in de eerste plaats heeft veroorzaakt, en die subtiel het signaal afgeeft dat alcohol helpt bij emotionele ontreddering. Dit is natuurlijk een leugen. Door de hersenen voortdurend in een aversieve toestand te brengen, kan alcohol alleen al depressie en angst veroorzaken.
Daarnaast blijkt het neurotoxisch te zijn, het doodt hersencellen en ondermijnt daardoor ons vermogen om te herstellen. Het heeft ook een lange lijst van andere negatieve effecten op het lichaam, variërend van de lever tot het hart, onze slagaders, de alvleesklier en vrijwel elke cel in het lichaam, die allemaal samenspannen om ons ziek te laten voelen.
Alcohol’s effect op dopamine
Om echt te begrijpen waarom alcohol ons in deze situaties aan het drinken houdt, moeten we ons wenden tot het effect op dopamine. Dopamine signaleert wanneer dingen beter gaan dan verwacht. Deze fout in de voorspelling kan worden gebruikt om te leren door een verscheidenheid van verschillende hersengebieden. Hé – er is iets gebeurd dat beter was dan we dachten. Laten we ervoor zorgen dat we dat onthouden en kijken of we het kunnen herhalen. Alcohol beïnvloedt de dopamine-signalering zodanig dat dit soort leren prominenter wordt. Het blijkt dat dit soort leren ten grondslag ligt aan gewoonten, en dus verandert alcohol het mechanisme van onze hersenen voor het verwerven van gewoonten rechtstreeks door de leersignalen te beïnvloeden.
Alcohol en geestelijke gezondheid
Nu we enig inzicht hebben in hoe alcohol onze hersenen beïnvloedt, laten we eens nadenken over hoe het in verband staat met andere geestesziekten. Ten eerste kan de invloed op dopamine leiden tot de meest voor de hand liggende ziekte, namelijk verslaving. Wanneer we verslaafd zijn, zijn alleen drugsgerelateerde signalen en activiteiten relevant voor ons. Onze dag krimpt ineen tot het vinden van drugs en het innemen ervan. We verwaarlozen ons werk, onze vrienden, ons gezin.
Omdat niets anders meer lonend is, krijgt ons plezier in het leven meer in het algemeen een klap en beginnen we aan de afdaling naar depressie. Dat is het gevolg van het effect van alcohol op dopamine. Stoppen met drinken, of roken, of welke drug dan ook, is een uitstekend anti-depressivum. In feite is het afkicken van de gewoonte vaak de beste anti-depressieve en anti-angst interventie die er is.
Ten tweede, de invloed op de GABA receptor brengt ons in een constante staat van spanning. Ten eerste lijkt deze spanning op angst, en inderdaad, terwijl één drankje ons ontspant door GABA te stimuleren, ontdoet het n-de drankje ons van GABA en veroorzaakt zo een toestand van constante angst.
Hieruit volgt dat alcohol angststoornissen kan veroorzaken, en alles kan bevorderen, van obsessies tot paniekaanvallen. Omdat dit zo moeilijk voor ons is, werkt het depressie verder in de hand. Meer in het algemeen is geestesziekte altijd een wisselwerking tussen de omgeving en onze aanleg. Sommige mensen hebben ernstige psychische aandoeningen, maar verkeren in een zeer ondersteunende omgeving en zijn in wezen in orde. Anderen hebben een zeer gelukkige aanleg, maar bevinden zich in zo’n ruige omgeving dat zij geestesziekten krijgen. Alcoholverslaving, door ons in een constante staat van angst en spanning te brengen, functioneert als een ruwe omgeving, en verergert alle bekende geestesziekten, van schizofrenie tot bipolaire stoornis, van borderline persoonlijkheidsstoornis tot autisme.
Dus waarom dan, als het al deze geestesziekten verergert, hebben mensen met gewone en ernstige geestesziekten een voorliefde voor alcohol? Het antwoord ligt natuurlijk in de heerlijke effecten op korte termijn, die precies het tegenovergestelde zijn van de effecten op lange termijn. Terwijl de kortetermijneffecten gemakkelijk aan alcohol zijn toe te schrijven, zijn de heimelijke langetermijneffecten dat niet, en zo kan de drug die de problemen veroorzaakt lang aanvoelen als een kruk zonder welke het leven onmogelijk is.
Behandeling van alcoholverslaving
Dus hoe wordt alcoholverslaving behandeld? Ten eerste, omdat alcohol, net als andere middelen, pretendeert zo’n goede verlichting te zijn van onze emotionele verwoesting, bestaat de behandeling uit het opbouwen van motivatie voor verandering. Niet alleen moeten we leren opnieuw om te gaan met emoties die we met alcohol regelden, maar vaak moet iemands leven van de grond af opnieuw worden opgebouwd. Een nieuwe baan vinden, vriendschappen verbreken en weer aanknopen, schulden afbetalen, medische gevolgen van het drinken verwerken, enz.
Dit alles onder ogen zien is moeilijk, vooral als alcohol ons zo lang in staat heeft gesteld al deze problemen te vermijden. Zodra de motivatie is opgebouwd, begint het werk met de detoxificatie. Dit omvat ofwel een langzame geleidelijke vermindering van het drinken om de GABA-receptoren de kans te geven zich te herstellen, ofwel een behandeling met een geneesmiddel dat tijdelijk de GABA-receptoren stimuleert en geleidelijk wordt afgebouwd, zodat de GABA-receptoren zich opnieuw kunnen herstellen zonder een epileptische aanval. Ten derde begint het harde werk. Het leren omgaan met emoties en het opnieuw opbouwen van een leven zonder alcohol.
Deze laatste fase is het moeilijkst, en dit is de reden waarom hervallen vaak voorkomt en gewoon hoort bij de vooruitgang uit de verslaving.