Free Press

Gdy myślimy o Rewolucji Francuskiej, często mamy na myśli powstanie Napoleona i machanie flagami na barykadach, spopularyzowane w Les Misérables Victora Hugo. Pod jej koniec monarchia upadła, stary system polityczny i społeczny – znany jako „Ancien Régime” – zakończył się, a nadgorliwe użycie gilotyny szerzyło strach w całym kraju.

Rewolucja rozpoczęła się w 1789 roku. Choć większość klas pracujących była biedna i głodna, arystokracja pozostawała bogata i dobrze odżywiona w swoich pałacach. Były to cechy charakterystyczne systemu feudalnego, który oznaczał, że niewiele się zmieniło od czasów średniowiecza. Król sprawował władzę absolutną, pozbawiwszy szlachtę ról politycznych, a większość obywateli francuskich miała niewielkie nadzieje na zmianę.

Kraj został zbankrutowany przez wojnę, a burżuazja (klasa wyższa i średnia) miała ograniczoną władzę polityczną. Wykształceni obywatele, pod wpływem pisarzy oświecenia, stali się zmęczeni absolutystycznym reżimem, który obowiązywał od wieków. Zdecydowali, że nadszedł czas na zmiany. W ramach różnych rządów rewolucyjnych powstały różne frakcje, wszystkie z własnym podejściem i definicjami rewolucji.

Szturm tłumu na Bastylię 14 lipca 1789 roku zasygnalizował, że rewolucja się rozpoczęła. Choć był to głównie atak symboliczny – w paryskiej twierdzy-więzieniu przebywała zaledwie garstka więźniów – postrzegano go jako zamach na władzę królewską. Król i jego rodzina zostali wkrótce uwięzieni, a na nich i wielu innych we Francji czekał śmiertelny los.

Ten czas ogólnonarodowych zmian przyniósł opinii publicznej kilka barwnych postaci – wiele z nich straciło głowę. Przedstawiamy historie niektórych z najważniejszych osób, które zdefiniowały rewolucję.

Jako głowa pogardzanego ancien régime’u, król Ludwik XVI był obarczany winą za cierpienia odczuwane przez lud Francji. Przepaść między monarchią a klasami robotniczymi była ogromna. Co więcej, wsparcie dla kolonistów w amerykańskiej wojnie o niepodległość, a także udział Francji w wielu innych kosztownych wojnach sprawiły, że kraj pogrążył się w głębokim długu. Ale podczas gdy jego naród zmagał się z biedą, nie mając co jeść, Ludwik XVI sprawował władzę absolutną ze swojego bogatego pałacu w Wersalu. Dekadencja i obojętność rodziny królewskiej stały się w końcu zbyt ciężkie do zniesienia dla obywateli Francji.

Próbując zaradzić kryzysowi finansowemu, Ludwik niechętnie zgodził się zwołać Estates General – formę parlamentu, w którym zasiadali przedstawiciele trzech stanów, duchowieństwa, szlachty i gminu – po raz pierwszy od 175 lat.

Spotkali się oni w maju 1789 roku i natychmiast zaczęli się kłócić. Do 17 czerwca sfrustrowana Trzecia Władza, reprezentująca większość społeczeństwa, miała już dość. Mimo że miała najwięcej członków, Trzecia Elekcja nie otrzymała prawa głosu na każdego obecnego, co zniweczyło jej zdolność do przeprowadzenia reform. Zmieniono więc nazwę na Zgromadzenie Narodowe, ciało, które miało reprezentować lud, a nie same posiadłości. W ciągu następnych kilku dni dołączyli do nich członkowie duchowieństwa i szlachty, a 27 czerwca król oddał władzę Zgromadzeniu.

Rodzina królewska została przeniesiona z wygodnego otoczenia w Wersalu do wirtualnego więzienia w pałacu Tuileries w Paryżu. W czerwcu 1791 r. podjęli desperacką próbę ucieczki z Paryża i wszczęcia kontrrewolucji, ale udało im się dotrzeć tylko do Varennes – 150 mil stąd – zanim zostali aresztowani i wrócili do Tuileries.

W dniu 21 września 1792 roku monarchia francuska została oficjalnie zniesiona i ustanowiono Pierwszą Republikę Francuską.

Nie był to jednak koniec kłopotów Ludwika – Konwent Narodowy (następca Zgromadzenia) uznał go winnym zdrady 15 stycznia 1793 roku, wysyłając go na gilotynę. Został stracony kilka dni później, ku uciesze rozradowanych tłumów.

Jednym z najbardziej trwałych obrazów związanych z rewolucją francuską jest postać Marii Antoniny stojącej w obliczu zbliżającej się śmierci, z pogardą patrzącej na głodujących obywateli Francji. Wciąż pokutuje mit, że powiedziała „Niech jedzą ciastka” – ten cytat przypisano jej 50 lat po śmierci. Jej niepopularność we Francji nie była jednak bajką. Maria Antonina, austriacka księżniczka, poślubiła przyszłego Ludwika XVI w wieku zaledwie 14 lat. Ich związek miał scementować sojusz między Austrią i Francją, które od wielu lat były w stanie wojny.

Chociaż początkowo była oczarowana tą młodą księżniczką, opinia publiczna szybko się skwasiła i stała się pogardzana przez zwykłych Francuzów z klasy robotniczej za jej rozrzutne wydatki i ekstrawagancję. Zleciła nawet budowę modelowej wioski w Wersalu, która miała być jej osobistym azylem, a która była powszechnie postrzegana jako kpina z życia chłopskiego. Krążyły plotki, że miała wiele romansów i zaczęła uosabiać wszystko to, czego rewolucjoniści nienawidzili w ancien régime.

Po nieudanej próbie ucieczki rodziny królewskiej z Paryża w czerwcu 1791 roku, Antonina spędziła pozostałe miesiące życia w różnych więzieniach, a wypowiedzenie przez Francję wojny z Austrią w kwietniu 1792 roku nie poprawiło jej sytuacji. Jej ostatnie więzienie, Conciergerie, było najeżone szczurami, a z pobliskiej Sekwany płynęła do niego felerna woda.

• Ostatnie dni Marii Antoniny

Po egzekucji Ludwika XVI dwoje pozostałych przy życiu dzieci królowej zostało od niej oddzielonych, w tym ośmioletni Ludwik Karol, który później został zmuszony do zeznawania przeciwko matce na jej procesie. Dziewięć miesięcy później Maria Antonina została postawiona przed trybunałem i uznana za winną zdrady stanu. Została zgilotynowana 16 października 1793 roku. Jej ostatnie słowa były przeprosinami za to, że stanęła na stopie swojego kata.

Ciało Marii Antoniny zostało wrzucone do nieoznaczonego grobu – jej szczątki, a także szczątki jej męża, zostały ekshumowane w 1815 roku i przeniesione do Bazyliki Saint-Denis.

Marie-Thérèse-Louise de Savoie-Carignan, księżniczka de Lamballe, była intymną towarzyszką królowej Marii Antoniny, a jej salon stał się popularnym miejscem spotkań sympatyków rojalizmu po rozpoczęciu rewolucji.

Po ataku tłumu na pałac Tuileries 10 sierpnia 1792 roku – gdzie przetrzymywana była rodzina królewska – księżniczka została zabrana do więzienia La Force. Pomiędzy 2 a 4 września – okres znany później jako Masakry Wrześniowe – więźniowie zostali zaciągnięci przed naprędce sformowane sądy i skazani na śmierć. Ponad połowa z 2700 więźniów została zabita, wielu z nich przez uzbrojone tłumy, wśród nich księżniczka.

Odmawiając złożenia przysięgi zrzekającej się monarchii 3 września, Lamballe została dostarczona do tłumu na ulicach, który na nią czekał. Krążyły różne sensacyjne i makabryczne relacje na temat jej śmierci, które mówiły m.in. o tym, że została zgwałcona i okaleczona. Większość jednak zgadza się, że głowa Lamballe została odcięta, a następnie przetransportowana przez ulice, przy czym tłum zamierzał obnosić się z nią przed Marią Antoniną.

Wydarzenia takie jak Rewolucja Francuska pokazują, jak ekstremalne środki mogą podjąć ludzie w imię swojej sprawy – w przypadku Charlotte Corday było to morderstwo dla wolności. Jean-Paul Marat był dziennikarzem i jednym z czołowych zwolenników Montagnards – radykalnej grupy w ramach frakcji jakobinów w Zgromadzeniu Narodowym, która opowiadała się za przemocą w celu osiągnięcia równości. Na jej czele stała jedna z najbardziej wpływowych i bezwzględnych postaci rewolucji francuskiej, Maximilien Robespierre.

W 1789 roku Marat zaczął pisać gazetę – L’Ami du Peuple (Przyjaciel Ludu) – która opowiadała się za prawami klas niższych przeciwko wrogom ludu, czyli monarchii i rządom rewolucyjnym, które powstały.

Papier został oskarżony o podżeganie do przemocy i podżeganie do Masakr Wrześniowych i Panowania Terroru, szczególnie mrocznego okresu Rewolucji, w którym radykałowie przejęli kontrolę nad rządem rewolucyjnym, a setki osób stracono na gilotynie.

Charlotte Corday była drobną arystokratką z Caen i sympatykiem Girondinów – grupy politycznej, która opowiadała się za mniej ekstremalną rewolucją. Zaniepokoił ją kierunek, w którym zmierzała rewolucja i zareagowała desperacko. 13 lipca 1793 roku, po zapewnieniu, że zdradzi Girondinów, Corday została zaproszona do paryskiego domu Marata. Marat brał wówczas kąpiel leczniczą – z powodu wyniszczającej choroby skóry – kiedy Corday dźgnęła go nożem w klatkę piersiową. Podczas procesu, na którym została skazana na karę śmierci, Corday wyjaśniła powody, dla których zabiła Marata: „Wiedziałam, że on, Marat, wypaczał Francję. Zabiłam jednego człowieka, aby ocalić sto tysięcy.”

Według jednej z lokalnych legend, pewien mężczyzna uderzył w policzek odciętej głowy Corday, powodując, że przybrała ona wyraz oburzenia. Podsyciło to pogląd, że ofiary gilotyny mogą na krótko zachować świadomość.

Zaskakujący zwolennik rewolucji pojawił się w postaci kuzyna króla – księcia Orleanu. Jeden z najbogatszych ludzi we Francji, opowiadał się za przekształceniem monarchii absolutnej w monarchię konstytucyjną. Był orędownikiem ubogich, często wykorzystywał swój majątek, by karmić potrzebujących, a swoją rezydencję, Palais-Royal, otworzył dla publiczności. Książę, następny w kolejce do tronu po najbliższej rodzinie królewskiej, miał chłodne stosunki ze swoim kuzynem i był otwarcie wrogo nastawiony do Marii Antoniny.

W 1787 r., po podważeniu autorytetu króla przed Paryskim Parlamentem (jednym z najwyższych sądów Ancien Régime’u), książę został tymczasowo wygnany do swoich posiadłości. Stał się bohaterem dla wielu rewolucjonistów – zwłaszcza tych, którzy brali udział w szturmie na Bastylię – i został wybrany do reprezentowania szlachty w Estates- General, później wszedł do Zgromadzenia Narodowego.

Po upadku monarchii książę zrzekł się tytułów królewskich i otrzymał imię Philippe Égalité (równość) od Komuny Paryskiej – rządu Paryża w latach 1792-1795. Dowiedziawszy się, że kuzyn wezwał do jego egzekucji, król powiedział: „Naprawdę boli mnie to, że Monsieur d’Orléans, mój krewny, głosował za moją śmiercią.”

To właśnie syn byłego księcia, Ludwik Filip, miał być tym, który doprowadzi do upadku swojego ojca. W 1793 roku, po kilku latach służby we francuskim wojsku, Ludwik Filip uciekł do Austriaków, wraz z francuskim generałem Charlesem-François du Périer Dumouriezem. Wywołało to oburzenie w Paryżu i chociaż nie było żadnych dowodów na to, że jego ojciec popełnił jakiekolwiek przestępstwo, czyny jego syna wystarczyły, by go potępić. 6 listopada 1793 roku Philippe Égalité został uznany za winnego przez Trybunał Rewolucyjny i zgilotynowany tego samego dnia.

Pierwotnie wykształcony jako prawnik, Georges Danton został zainspirowany do pomocy sprawie rewolucyjnej, wstępując do gwardii obywatelskiej (garde bourgeoise) w 1789 roku. W 1790 roku, wraz z kilkoma wojującymi rewolucjonistami, założył Klub Kordelierów – utworzony w celu zapobiegania nadużywaniu władzy i łamaniu praw człowieka. Będąc błyskotliwym mówcą publicznym, Danton szybko zyskał zwolenników wśród frakcji jakobinów i udało mu się zdobyć stanowisko w Komunie Paryskiej.

W dniu 10 sierpnia 1792 r. Pałac Tuileries został zdobyty szturmem przez Gwardię Narodową Komuny Paryskiej – nie jest jasne, czy Danton rzeczywiście brał udział w tym obaleniu monarchii, ale przypisuje mu się sukces i szybko został mianowany ministrem sprawiedliwości. Do września został wybrany do Konwentu Narodowego. Uważa się, że Danton chciał uchronić króla przed egzekucją, ale ostatecznie zagłosował za jego śmiercią.

W kwietniu 1793 roku Danton został pierwszym przewodniczącym Komitetu Bezpieczeństwa Publicznego. Podjęto próby wynegocjowania pokoju z Austrią, ale kiedy się one nie powiodły, Danton został pominięty w kolejnych wyborach do Komitetu. Gdy rewolucja przybrała mroczny obrót, Danton zaczął nawoływać do bardziej umiarkowanego podejścia. Jego ciągłe sprzeciwianie się gwałtownym zapędom Robespierre’a doprowadziło do jego aresztowania 30 marca 1794 roku, a kilka dni później został ścięty.

Jedna z najbardziej wpływowych postaci podczas rewolucji, Robespierre był początkowo prawnikiem, który został wybrany do Estates-General, a następnie służył jako członek Narodowego Zgromadzenia Konstytucyjnego, które zostało utworzone ze Zgromadzenia Narodowego w 1789 roku. Stał się popularny wśród ludzi za swoje zajadłe ataki na monarchię i wezwania do reform demokratycznych.

W 1790 roku Robespierre został przewodniczącym radykalnego Klubu Jakobinów, a następnie pierwszym posłem z ramienia Paryża do Konwentu Narodowego. Konwencja zniosła monarchię, ogłosiła Francję republiką i oskarżyła Ludwika XVI o zdradę.

Nastąpiła walka o władzę między jakobinami a bardziej umiarkowanymi girondinami. Jakobini wykorzystali swoje wpływy w tłumie, aby przejąć kontrolę, a przywódcy Girondinów zostali aresztowani. Komitet Bezpieczeństwa Publicznego przejął kontrolę nad Francją, a Robespierre stał się jego siłą przewodnią.

Rządy Terroru były teraz w toku. Każdy uznany za wroga rewolucji został zgilotynowany, w tym były przyjaciel Robespierre’a, Georges Danton. Około 17 000 osób zostało oficjalnie straconych podczas 11 miesięcy Terroru, ponieważ Robespierre próbował skonsolidować swoją władzę.

Ten niebezpieczny czas jest często pamiętany jako definiujący czyn Robespierre’a podczas Rewolucji – ale wkrótce spotka go upadek z łaski. Autokratyczne rządy Robespierre’a sprawiły, że jego popularność wkrótce zmalała – próbował nawet ustanowić nową religię narodową, znaną jako Kult Istoty Najwyższej. Konwent opracował plan obalenia go. 27 lipca 1794 roku, po pewnym oporze, Robespierre został aresztowany po tym, jak został zdemaskowany jako tyran w ramach kontrrewolucji, która stała się znana jako Reakcja Termidoriańska. Podczas szamotaniny został postrzelony w szczękę – nie jest jasne, czy Robespierre zastrzelił się sam, czy został zastrzelony przez jednego ze swoich porywaczy.

Następnego dnia Robespierre i 21 jego zwolenników zostało wysłanych na gilotynę. Kat zerwał bandaż okrywający jego szczękę, powodując jego krzyk w agonii, zanim opadające ostrze uciszyło go na zawsze. Według świadków, tłum wiwatował przez 15 minut na jego śmierć.

Emma Slattery Williams jest Staff Writer w BBC History Revealed.

Ten artykuł po raz pierwszy ukazał się w wydaniu BBC History Revealed z lipca 2019 roku

.