In de loop van de 16e eeuw bereikten de instellingen van samenleving en bestuur die zich al twee eeuwen in de Ottomaanse heerschappijen hadden ontwikkeld, de klassieke vormen en patronen die tot in de moderne tijd zouden blijven bestaan. De basisindeling in de Osmaanse samenleving was het traditionele onderscheid in het Midden-Oosten tussen een kleine heersende klasse van Osmanen (Osmanlı) en een grote massa onderdanen, rayas (reʿâyâ) genaamd. Drie eigenschappen waren essentieel voor het lidmaatschap van de Osmaanse heersende klasse: belijden van loyaliteit aan de sultan en zijn staat; aanvaarden en praktiseren van de islam en het onderliggende systeem van denken en handelen; en kennis en praktijk van het ingewikkelde systeem van gewoonten, gedrag en taal dat bekend staat als de Osmaanse Manier. Degenen die geen van deze eigenschappen bezaten, werden beschouwd als leden van de onderworpen klasse, de “beschermde kudde” van de sultan.
Eliot76-iStock/Thinkstock
Sociale mobiliteit was gebaseerd op het bezit van die definieerbare en bereikbare attributen. Osmanen die in staat waren deze te verwerven, konden opklimmen tot de heersende klasse, en Osmanen die een van deze eigenschappen misten, werden lid van de onderworpen klasse. Leden van de heersende klasse werden beschouwd als slaven van de sultan en verwierven de sociale status van hun meester. Als slaven stonden hun bezittingen, hun leven en hun persoon echter geheel tot zijn beschikking. Hun basisfuncties waren het handhaven van het islamitische karakter van de staat en het besturen en verdedigen van het rijk. Volgens de Osmaanse theorie was het belangrijkste attribuut van de soevereiniteit van de sultan het recht om alle bronnen van rijkdom in het rijk te bezitten en te exploiteren. Het vergroten, beschermen en exploiteren van die rijkdom ten bate van de sultan en zijn staat was dan ook de voornaamste taak van de heersende klasse. De rayas produceerden de rijkdom door het land te bewerken of handel en industrie te bedrijven en vervolgens een deel van de daaruit voortvloeiende winst in de vorm van belastingen aan de heersende klasse af te dragen.
Organisaties en hiërarchieën werden door de heersende en de onderworpen klasse ontwikkeld om hun functies in de Osmaanse samenleving uit te oefenen. De heersende klasse verdeelde zichzelf in vier functionele instellingen: de keizerlijke instelling, of het paleis (mülkiye), persoonlijk geleid door de sultan, die leiding en richting gaf aan de andere instellingen en aan het gehele Osmaanse systeem; de militaire instelling (seyfiye of askeriye), die verantwoordelijk was voor de uitbreiding en verdediging van het rijk en voor het handhaven van de orde en veiligheid in de gebieden van de sultan; de administratieve instelling, of de schriftgeleerde instelling (kalemiye), georganiseerd als de keizerlijke schatkist (hazine-i amire), die verantwoordelijk was voor het innen en uitgeven van de keizerlijke ontvangsten; en de religieuze, of culturele (ilmiye), instelling, bestaande uit de ulama (moslims deskundig in de religieuze wetenschappen), die belast was met het organiseren en verspreiden van het geloof en het handhaven en handhaven van de religieuze wet (Sharīʿah of Şeriat)-de interpretatie ervan in de rechtbanken, de uiteenzetting ervan in de moskeeën en scholen, en de studie en interpretatie ervan.
Om de gebieden van het leven te bestrijken die niet binnen de reikwijdte van de heersende klasse van Ottomanen vielen, werd het de leden van de onderworpen klasse toegestaan zich te organiseren zoals zij wilden. Als een natuurlijke manifestatie van de samenleving in het Midden-Oosten werd hun organisatie grotendeels bepaald door religieuze en beroepsmatige verschillen. De basisindelingen binnen de onderdanen werden bepaald door religie, waarbij elke belangrijke groep zich organiseerde in een relatief zelfstandige autonome religieuze gemeenschap, gewoonlijk een millet (ook taife of cemaat) genoemd, die functioneerde volgens eigen wetten en gebruiken en werd geleid door een religieuze leider die tegenover de sultan verantwoordelijk was voor de vervulling van de plichten en verantwoordelijkheden van de leden van de millet, met name die van het betalen van belastingen en veiligheid. Daarnaast zorgde elke millet voor de vele sociale en administratieve functies die niet door de Osmaanse heersende klasse werden vervuld, zoals huwelijk, echtscheiding, geboorte en dood, gezondheid, onderwijs, binnenlandse veiligheid en justitie. Net als in de Osmaanse samenleving als geheel was er ook in de gildes sprake van sociale mobiliteit, waarbij mensen op en neer konden gaan op de ladder al naar gelang hun capaciteiten en geluk. Mensen konden van de ene millet naar de andere overgaan als zij zich wilden bekeren, maar omdat alle millets uiterst vijandig stonden tegenover degenen die hen verlieten om zich tot een andere godsdienst te bekeren, ontmoedigde de staat dit zoveel mogelijk om de sociale harmonie en rust te bewaren.
Het doel van het milletsysteem was de verschillende volkeren van het rijk gescheiden te houden om conflicten te minimaliseren en de sociale orde te bewaren in een zeer heterogene staat. De christelijke haat tegen moslims en joden leidde echter tot voortdurende spanningen en concurrentie tussen de verschillende millets, waarbij de joden het slachtoffer werden van “bloedlasterlijke” aanvallen op hun persoon, winkels en huizen door de Griekse en Armeense onderdanen van de sultan. Deze aanvallen verergerden in de week vóór Pasen, toen Grieken en Armeniërs tot razernij werden gedreven door de oude beschuldigingen, in oude tijden uitgevonden door de Grieks-orthodoxe kerk, dat Joden Christelijke kinderen vermoordden om hun bloed te gebruiken voor religieuze rituelen. De sultan greep in om zijn joodse onderdanen zoveel mogelijk te beschermen, hoewel het feit dat veel van zijn soldaten tot de islam bekeerde christenen waren die de haat uit hun kinderjaren behielden, dat ingrijpen bemoeilijkte.
Naast de op godsdienst gebaseerde milities organiseerden de Osmaanse onderdanen zich ook naar economische functie in gilden. Deze gilden regelden de economische activiteiten en stelden kwaliteits- en prijsnormen vast waaraan de gildeleden zich moesten houden om hun beroep te mogen blijven uitoefenen. In de meeste gevallen werden bepaalde beroepen gemonopoliseerd door leden van één gilde, maar in sommige beroepen die door leden van verschillende godsdiensten werden uitgeoefend, overschreed het lidmaatschap van gilden de religieuze grenzen en werden leden van verschillende godsdiensten verenigd in gemeenschappelijke organisaties die niet gebaseerd waren op klasse, rang of godsdienst, maar op wederzijds gedeelde waarden en overtuigingen, economische activiteiten en sociale behoeften. Door contacten en samenwerking in dergelijke gilden werden de leden van de verschillende groepen van de Osmaanse samenleving tot een gemeenschappelijk geheel gesmeed, en vervulden zij veel van de sociale en economische functies die buiten het bereik van de heersende klasse en de millets lagen, met name de functies die verband hielden met economische regulering en sociale zekerheid. In veel gevallen waren de gilden ook nauw verbonden met mystieke religieuze ordes, die een meer persoonlijke religieuze ervaring boden dan de gevestigde islamitische en niet-moslim religieuze organisaties en die de Osmaanse samenleving in de eeuwen van haar verval gingen domineren.
In de Osmaanse heersende klasse was de belangrijkste eenheid van organisatie en actie de mukâṭaʿa, waarin een lid van de heersende klasse een deel van de inkomsten van de sultan kreeg samen met de bevoegdheid om de inkomsten te gebruiken voor doeleinden die door de sultan werden bepaald. De precieze aard van de mukâṭaʿa hing af van het deel van de inkomsten dat de houder aan de schatkist overmaakte en het deel dat hij voor zichzelf behield. Er waren drie soorten mukâṭaʿa: timars, emanets, en iltizāms.
De timar, traditioneel omschreven als een leengoed, leek slechts oppervlakkig op het Europese feodalisme; het maakte deel uit van een gecentraliseerd systeem en omvatte niet de wederzijdse rechten en plichten die het feodalisme in het Westen kenmerkten. In ruil voor diensten aan de staat kreeg de timarhouder de volledige winst van de bron van inkomsten voor zijn persoonlijke exploitatie en winst; deze winst stond los van, en kwam bovenop, de winst die verbonden was met de exploitatie van de timar zelf. Voor vele militaire en administratieve posten werden de timars gewoonlijk in plaats van salarissen gegeven, zodat de schatkist de moeite en de kosten van het innen van de inkomsten en het uitbetalen ervan aan de werknemers als salarissen hoefde te dragen. Bijna alle 14e- en 15e-eeuwse Osmaanse veroveringen in Zuidoost-Europa werden als timars aan militaire officieren uitgedeeld, die in ruil daarvoor in vredestijd de bestuurlijke verantwoordelijkheid op zich namen en in oorlogstijd soldaten en militaire leiding aan het Osmaanse leger leverden. Veel officieren van de centrale regering werden ook beloond met timars in plaats van, of in aanvulling op, salarissen die door de schatkist werden betaald.
Een minder gebruikelijke vorm van de mukâṭaʿa was de emanet (“trusteeship”), in handen van de emin (“trustee” of “agent”). In tegenstelling tot de houder van de timar droeg de emin al zijn opbrengsten over aan de schatkist en ontving hij een volledige bezoldiging, waarmee hij het Ottomaanse equivalent van de moderne overheidsambtenaar zo dicht mogelijk benaderde. De juridische reden voor deze regeling was dat de emin geen extra diensten verleende buiten het beheer van de mukâṭaʿa en dus geen recht had op een aandeel in de winst. De emanets, die voornamelijk werden gebruikt voor stedelijke douanekantoren en marktpolitie, stonden onder streng toezicht van de centrale regering en haar agenten en hadden geen winstoogmerk nodig om de efficiëntie van de houders te verzekeren.
De meest voorkomende soort mukâṭaʿa, en daarmee de meest voorkomende vorm van administratieve eenheid in het Osmaanse systeem, was de belastingboerderij (iltizām), die elementen van zowel de timar als de emanet combineerde. Net als bij de timar kon de belastingboer (mültezim) slechts een deel van de door hem geïnde belasting houden en moest hij het restant aan de schatkist afgeven. Dat kwam omdat zijn dienst alleen bestond uit zijn werk bij het beheer van de mukâṭaʿa, waarvoor hij een deel van zijn inning kreeg in plaats van het salaris van de emin. De belastingboer kreeg dus de prikkel van winst om zo efficiënt mogelijk te zijn. Het grootste deel van Anatolië en de Arabische provincies werd op die manier beheerd omdat ze werden veroverd op een moment dat de overheid geld nodig had om de gesalarieerde Janitsaren te betalen en het steeds kwistiger wordende hof te bevoorraden, zodat de schatkist op zoek moest gaan naar alle mogelijke inkomsten. Naarmate de op de timar gebaseerde sipahi cavalerie minder belangrijk werd en de Turkse notabelen die de meeste timars bezaten in de tijd van Süleyman het grootste deel van hun politieke macht verloren, vielen de landgoederen geleidelijk in handen van de devşirme klasse.
De wettelijke en gebruikelijke grondslagen van organisatie en actie in de Osmaanse samenleving waren afhankelijk van een tweeledig rechtssysteem: de Sharīʿah, oftewel het islamitisch religieus recht, en de kanun, oftewel het burgerlijk recht. De Sharīʿah was de basiswet van de Osmaanse samenleving, zoals dat voor alle moslimgemeenschappen het geval was. De Sharīʿah, die beschouwd werd als een door God geïnspireerd corpus van politieke, sociale en morele voorschriften en beginselen, was bedoeld om alle aspecten van het leven van moslims te bestrijken, hoewel zij alleen sterk ontwikkeld was in de kwesties van persoonlijk gedrag die van invloed waren op de vroege moslimgemeenschap en werden weerspiegeld in de Qurʾān en de vroege moslimtraditie. Het was nooit in detail ontwikkeld in zaken van publiek recht, staatsorganisatie, en bestuur. De algemene beginselen ervan lieten ruimte voor interpretatie en wetgeving in specifieke aangelegenheden door seculiere autoriteiten, en de moslimrechters van het Ottomaanse Rijk erkenden het recht van de sultan om wetten te maken in burgerlijke zaken, zolang hij niet in detail of principe in strijd was met de Sharīʿah. De Sharīʿah verschafte derhalve de beginselen van het publiek recht en had betrekking op zaken van persoonlijk gedrag en status in de islamitische millets, op dezelfde wijze als de leden van de christelijke en joodse millets onderworpen waren aan hun eigen religieuze wetboeken. De Sharīʿah werd geïnterpreteerd en gehandhaafd door leden van de culturele instelling, de ulama, net zoals de wetten van elke niet-islamitische millet werden gehandhaafd door haar leiders. De leden van de ulama die de wet interpreteerden in de rechtbanken, qadis genaamd, en de jurisconsulenten, muftis genaamd, hadden het recht om elke seculiere wet die zij in strijd achtten met de Sharīʿah ongeldig te verklaren; zij maakten echter zelden gebruik van dat recht, omdat zij, als deel van de heersende klasse, onder het gezag van de sultan stonden en uit hun functie konden worden ontheven. De sultan was dus betrekkelijk vrij om seculiere wetten uit te vaardigen om aan de behoeften van de tijd te voldoen, een belangrijke factor in het lange voortbestaan van het rijk. Er zij echter op gewezen dat de sultans, gezien de beperkte reikwijdte van de Osmaanse heersende klasse en staat en de grote gebieden van macht en functie die werden overgelaten aan de religieuze gemeenschappen, gilden en Osmaanse ambtenaren die de mukâṭaʿas bekleedden, nooit zo autocratisch waren als wel wordt aangenomen. Pas in de 19e eeuw centraliseerden Osmaanse hervormers het bestuur en de samenleving naar westers model en beperkten of beëindigden zij de traditionele autonomieën die in de eeuwen daarvoor zoveel hadden gedaan om de macht te decentraliseren.