Wprowadzenie – Czym jest Teogonia i dlaczego jest ważna? |
Back to Top of Page |
Teogonia” (gr: „Theogonia”) starożytnego greckiego poety Hezjoda jest poematem dydaktycznym lub instruktażowym opisującym początki kosmosu oraz skomplikowane i wzajemnie powiązane genealogie bogów starożytnych Greków, jak również niektóre z otaczających ich historii.
Został skomponowany około 700 roku p.n.e., co czyni go (wraz z „Iliadą” i „Odyseją” Homera) jednym z najwcześniejszych zachowanych dzieł dotyczących mitologii greckiej.
Synopsis – Podsumowanie Teogonii |
Back to Top of Page |
(N.B. Istnieją różne alternatywne pisownie dla wielu z wymienionych tu imion. Cronus/Kronos, Crius/Kreios, Cetus/Ceto/Keto, etc, a niektóre z nich są lepiej znane w ich zlatynizowanej formie).
Na samym początku Chaos, nicość, z której wyłoniły się pierwsze obiekty istnienia, powstał spontanicznie. Partenogenetycznymi dziećmi Chaosu były Gaja (Ziemia), Eros (Pożądanie lub miłość seksualna), Tartar (Podziemie), Erebus (Ciemność) i Nyx (Noc).
Erebos i Nyx rozmnożyły się tworząc Aither (Jasność) i Hemera (Dzień), a z Gai powstał Ouranos (Niebo), Ourea (Góry) i Pontus (Morze). Ouranos połączył się z Gają, tworząc trzy grupy potomstwa: dwunastu Tytanów (Oceanos, Coeus, Crius, Hyperion, Iapetos, Theia, Rhea, Themis, Mnemosyne, Phoebe, Tethys i Kronos), rasy potężnych bóstw, które rządziły podczas legendarnego Złotego Wieku; trzech Kyklopów lub Cyklopów (Brontes, Steropes i Arges), rasy jednookich olbrzymów; oraz trzech Hekatonchirów (Kottos, Briareos i Gyges), sturęcznych olbrzymów o jeszcze większej sile i okrucieństwie niż Tytani.
Ouranos był tak zdegustowany Hekatoncherami, że wepchnął ich z powrotem do łona Gai, więc Gaja błagała Tytanów, by ukarali ich ojca. Tylko Kronos, najmłodszy i najbardziej ambitny tytan, był skłonny to zrobić i wykastrował swego ojca sierpem Gai. Krew Ouranosa rozprysła się na ziemi, dając początek Erinyes (mściwym Furiom), Gigantes (Gigantom) i Meliai (rasie nimf drzewnych). Kronos wrzucił odcięte jądra Ouranosa do morza, a Afrodyta (bogini miłości) uformowała się z morskiej piany, która powstała w ten sposób.
Nyx urodziła wiele dzieci, w tym Moros (Zguba), Oneiroi (Sny), Ker i Keres (Przeznaczenia), Eris (Niezgoda), Momos (Wina), Filotes (Miłość), Geras (Starość), Thanatos (Śmierć), Moirai (Losy), Nemezis (Odpłata), Hesperydy (Córki Nocy), Hypnos (Sen), Oizys (Trud) i Apate (Podstęp). Eris, z kolei, wyprodukowała Ponos (Ból), Hysmine (Bitwy), Neikea (Kłótnie), Phonoi (Morderstwa), Lethe (Zapomnienie), Makhai (Walka), Pseudologos (Kłamstwa), Amphilogia (spory), Limos (głód), Androktasia (rzezie), Ate (ruina), Dysnomia (bezprawie), Algea (choroby), Horkos (przysięgi) i Logoi (opowieści).
Po kastracji Ouranosa, Gaja poślubiła Pontusa, a oni poszli dalej, aby wyprodukować linię bóstw morskich, nimf i potworów, w tym Nereusa (Starca Morza, znanego również jako Proteus i Phorcys w jego innych aspektach, od którego pochodziły Nereidy, pięćdziesiąt nimf morskich, z których najbardziej znaną jest Tetyda), Thaumas (który później ożenił się z Oceanidą Elektrą i spłodził Iris, czyli Tęczę, oraz dwa skrzydlate duchy, Aello i Ocypetes, znane jako Harpie), Eurybia i Cetus (ohydny potwór morski).
Cetus i jej rodzeństwo Phorcys mieli wiele własnych dzieci, w tym Graiae (trzy szare czarownice z jednym okiem i jednym zębem podzielonym między nimi), trzy Gorgony (najbardziej znana jest Meduza o wężowych włosach, która później urodziła skrzydlatego konia Pegaza), Echidna (potwór o wężowym ciele, który z kolei wyprodukował wiele innych znanych potworów, takich jak Lew Nemeański, Chimera, Hydra, Sfinks i Cerber) i Ophion.
Tytani żenili się między sobą i mieli potomstwo Tytanów z nich samych: Oceanus i Tethys spłodzili trzy tysiące nimf Oceanidów (w tym Elektrę, Kalipso i Styks), a także wszystkie rzeki, źródła i jeziora świata; Theia i Hyperion mieli Heliosa (Słońce), Selene (Księżyc) i Eos (Świt); Krius i Eurybia urodziły Astraiosa (ojca, z Eos, bogów wiatru, Zefira, Boreasza, Notosa i Eurusa, a także wszystkich gwiazd), Pallas (ojca, z Oceanidą Styksu, Zelosa, czyli Zeala, Nike, czyli Zwycięstwa, Kratosa, czyli Siły i Bii, czyli Mocy) oraz Perses; Coeus i Phoebe poślubili Leto i Asteria (matka, z jej kuzynem Persesem Hecate, bogini dziczy, porodu, czarów i magii); Iapetos poślubił nimfę Oceanid Clymene i miał Atlasa, Menoetiusa, Prometeusza i Epimeteusza.
Kronos, który stał się przywódcą Tytanów, poślubił swoją siostrę Rheę, ale pamiętając o przepowiedni, że jedno z jego dzieci go obali, upewnił się, że połknie każde z urodzonych przez nią dzieci: Hestię (boginię domowego ogniska i ogniska domowego), Demeter (boginię ziemi i płodności), Herę (boginię kobiet i małżeństwa), Hadesa (boga podziemnego świata), Posejdona (boga morza) i Zeusa (boga nieba i gromów, a później króla bogów) w tej kolejności. Jednak z pomocą Gai i Ouranosa, Rhea zdołała oszukać Kronosa, by uchronić Zeusa przed tym losem, a następnie podstępem zmusić go do zwymiotowania pozostałej piątki dzieci.
Współpracując z Zeusem, pozostałe potomstwo Rhei i Kronosa (znane jako bogowie olimpijscy, ze względu na ich wybrany dom na Olimpie), wraz z Kyklopami, Prometeuszem i Epimeteuszem, prowadziło wielką dziesięcioletnią wojnę z Tytanami i Gigantami o kontrolę nad kosmosem. W końcu Zeus uwolnił Hekatonchirów z ich więzienia w Tartarze, by wstrząsnęli ziemią, co pozwoliło mu zdobyć przewagę w walce i, rzucając wściekłość swych piorunów na Tytanów, strącić ich do Tartaru.
W swym gniewie z powodu klęski Tytanów Gaja miała ostatniego syna, którego ojcem był Tartar, znanego jako Typhoeus lub Typhon. Tyfoeus był jednym z najbardziej groteskowych i śmiertelnych potworów wszechczasów, sięgał wysoko jak gwiazdy, jego ręce sięgały na wschód i zachód, a na każdej z nich znajdowało się sto smoczych głów, jego dolna połowa składała się z gigantycznych syczących żmijowych zwojów, a całe ciało pokryte było skrzydłami i ogniem błyskającym z jego oczu. Jednak i on został pokonany przez Zeusa, który uwięził go pod górą Etna.
Ponieważ Prometeusz pomógł Zeusowi w walce z Tytanami, nie został wysłany do Tartaru jak inni, ale jego kolejne próby oszukania Zeusa, a następnie kradzież zakazanego ognia od bogów olimpijskich, doprowadziły Zeusa do ukarania go poprzez przykucie go do urwiska, gdzie orzeł wiecznie żywił się jego wątrobą, która magicznie regenerowała się każdego dnia. Również w wyniku kradzieży przez Prometeusza sekretu ognia dla człowieka, Zeus wezwał Atenę i Hefajstosa, kulawego kowala bogów, do stworzenia pięknej kobiety, Pandory, która otworzyła słój (zwany we współczesnych przekazach „puszką Pandory”) uwalniając wszelkie zło ludzkości, pozostawiając w środku jedynie Nadzieję, gdy ta zamknęła go ponownie. Hezjod zasugerował również w tym momencie, że kobiety w ogóle miały być odtąd uważane za przekleństwo dla mężczyzn.
Zeus, teraz ustanowiony królem bogów olimpijskich, po raz pierwszy poślubił Oceanidę Metis, ale aby uniknąć przepowiedni, że jakiekolwiek potomstwo jego związku z Metis będzie większe od niego, Zeus połknął samą Metis, aby zapobiec jej urodzeniu. Jednak Metis była już wtedy w ciąży z Ateną i pielęgnowała ją wewnątrz Zeusa, aż Atena wybuchła z czoła Zeusa, w pełni uzbrojona.
Drugą żoną Zeusa była tytanka Themis, która urodziła trzy Horae (Godziny, boginie kontrolujące uporządkowane życie), Eunomia (Porządek), Dike (Sprawiedliwość), Eirene (Pokój), Tyche (Dobrobyt) i trzy Moirae (Losy, biało odziane personifikacje przeznaczenia, mianowicie Klotho Prządka, Lachesis Alotter i Atropos Odwrócona, alternatywna wersja ich rodowodu do ich stworzenia przez Nyx). Piątą żoną Zeusa była tytanka Mnemosyne, od której pochodziło dziewięć muz: Clio (historia), Euterpe (muzyka), Thalia (komedia), Melpomene (tragedia), Terpsichore (taniec), Erato (poezja liryczna), Polyhymnia (poezja chóralna), Urania (astronomia) i Calliope (poezja heroiczna). Szóstą żoną Zeusa była w drugim pokoleniu tytanka Leto, która urodziła Apolla (boga muzyki, poezji i wyroczni, który przyszedł na świat na pływającej wyspie Delos po tym, jak Hera zabroniła Leto rodzić na ziemi) i jego siostrę bliźniaczkę Artemidę (boginię polowania, porodu i płodności). Siódmą i ostatnią żoną Zeusa była jego siostra Hera, która urodziła Hebe (nosicielkę pucharów bogów), Aresa (boga wojny), Enyo (boginię wojny), Hefajstosa (kulawego kowala i rzemieślnika bogów) oraz Eileithyię (boginię porodu i położnictwa). Poza małżeństwami Zeus miał jednak także wiele romansów ze śmiertelnymi kobietami, takimi jak: Semele, która była matką Dionizosa (znanego Grekom także jako Bachus), boga wina i ekstazy; Danae, która była matką herosa Perseusza; Leda, która była matką Heleny Trojańskiej, Klitajmestry oraz bliźniaków Kastora i Polluksa; oraz Alkmene, która była matką herosa Heraklesa. Zeu’s brat Posejdona poślubił Nereidę Amfitrytę i wyprodukował Trytona, posłańca głębin. Bohater Tezeusz, który był synem Aetry, został uznany za wspólnego ojca zarówno Posejdona, jak i męża Aetry, Aegeusa, ponieważ Aethra współżyła z obydwoma w noc jego poczęcia. Afrodyta została wydana za mąż przez Zeusa za jego własnego syna, kulawego i brzydkiego Hefajstosa, aby zapobiec zazdrości i rywalizacji, która mogłaby powstać z powodu jej wielkiej urody. Mimo to wdała się w romans z Aresem i urodziła Erosa (miłość), Fobosa (strach), Deimosa (tchórzostwo) i Harmonię (harmonię). Harmonia poślubiła później Kadmosa, założyciela Teb, z którego urodziła Ino, Semele (matkę Dionizosa przez Zeusa), Agaue, Polydorusa i Autonoe. „Teogonia” jest zasadniczo syntezą na wielką skalę ogromnej różnorodności lokalnych tradycji greckich dotyczących bogów i wszechświata, zorganizowaną jako narracja, która opowiada o stworzeniu świata z Chaosu i o bogach, którzy ukształtowali kosmos. Do pewnego stopnia reprezentuje ona grecką mitologię będącą odpowiednikiem Księgi Rodzaju w hebrajskiej i chrześcijańskiej „Biblii”, jako że wymienia wczesne pokolenia i genealogię bogów, tytanów i bohaterów od początku wszechświata. Co ciekawe, Hezjod twierdzi w dziele, że on (poeta, a nie jakiś potężny król) otrzymał autorytet i odpowiedzialność za rozpowszechnianie tych historii bezpośrednio od Muz, stawiając się w ten sposób niemal w pozycji proroka. Pod względem formalnym poemat jest przedstawiony jako hymn w 1022 wersach powołujący się na Zeusa i Muzy, w tradycji hymnicznych preludiów, którymi starożytny grecki rapsod rozpoczynał swój występ na konkursach poetyckich. Ostateczna forma pisemna „Teogonii” została prawdopodobnie ustalona dopiero w VI w. p.n.e., jednak niektórzy redaktorzy doszli do wniosku, że kilka pomniejszych epizodów, takich jak epizod Tyfoeusa w wersach 820-880, jest interpolacją (fragmentem wprowadzonym później). Należy ją postrzegać nie jako ostateczne źródło mitologii greckiej, lecz raczej jako migawkę dynamicznej tradycji mitów, jaka istniała w tym szczególnym czasie. Mitologia grecka nadal się zmieniała i adaptowała po tym czasie, a niektóre historie i atrybuty różnych bogów również uległy transformacji w czasie. .
Analiza
Back to Top of Page
