In de jaren 1800 zocht een opperhoofd in de archipel Samoa in het zuiden van de Stille Oceaan medische hulp bij een christelijke missionaris die daar gestationeerd was. De missionaris, een Schot met de naam George Archibald Lundie, drong er bij het opperhoofd op aan zijn traditionele religieuze overtuigingen af te zweren. Uiteindelijk stemde het opperhoofd toe, maar hij stelde het belijden van een verandering in zijn geloof uit tot nadat zijn zoon een pe’a-tatoeage had gekregen, die van halverwege het bovenlichaam tot aan de knieën werd aangebracht in een ritueel dat doorgaans vele dagen duurt.
Het verhaal van Lundie en het opperhoofd laat zien hoe Samoanen hun tatoeagetraditie, tatau genaamd, in stand hielden ondanks druk van buitenaf. Toen missionarissen zich in de 18e en 19e eeuw over de Stille Zuidzee verspreidden, probeerden zij de lokale tatoeagetradities uit te roeien – en slaagden daar in grote lijnen in. Maar ze faalden in Samoa, waar mannen traditioneel markeringen kregen die pe’a werden genoemd, en vrouwen dij tatoeages kregen die malu werden genoemd.
Heden ten dage heeft tatau uitstapjes gemaakt naar andere culturen terwijl het zijn traditionele Samoaanse flair behield, en zijn invloed strekt zich uit tot ver buiten zijn inheemse eilanden. Samoanen zijn vooral gemigreerd naar de Verenigde Staten, Nieuw-Zeeland en Australië, en mensen van Samoaanse afkomst gebruiken nu tatoeages om zich te verbinden met hun roots. Tatau-meesters hebben een verscheidenheid aan naties bezocht om hun kenmerkende kunst te creëren voor klanten, zowel Samoaans als niet-Samoaans, waaronder andere eilanden in de Stille Oceaan waar ze hebben geholpen verloren tatoeagepraktijken te doen herleven.
“Het is verbazingwekkend volgehouden,” zegt antropoloog Sean Mallon, de senior curator van Stille Oceaanculturen in het Museum van Nieuw-Zeeland Te Papa Tongarewa. “Ik kan het op een bepaalde manier niet geloven.”
Vele mogelijke redenen kunnen de veerkracht van de praktijk verklaren. Zoals met tatoeages over de hele wereld, berust de kracht van de tatau deels in de manier waarop verschillende groepen deze markeringen lezen en herkennen. Traditioneel markeerden Samoaanse tatoeages volwassenheid, wat gepaard ging met speciale privileges. Toen christelijke missionarissen naar de archipel kwamen, hebben zij de religieuze dimensie van deze rite nooit begrepen, zodat zij het niet als een directe bedreiging voor hun kerken zagen. Als gevolg daarvan bestaat tatau vandaag de dag nog steeds, en de betekenis ervan is alleen maar verbreed met de migratie van de Samoanen.
De tatau-traditie gaat 3000 jaar terug. Maar toen missionarissen er twee eeuwen geleden voor het eerst mee in aanraking kwamen, beschouwden ze het als een “wilde en heidense praktijk”, aldus Mallon. Als gevolg van de taboes op tatoeages riskeerden sommige Samoanen boetes of verbanning voor het laten zetten van een tatoeage. Zo verbood de London Missionary Society, die in 1830 op het eiland Savai’i in het westelijke deel van Samoa aankwam, tatau in sommige gebieden omdat ze het feesten waarmee het proces vaak gepaard ging, afkeurde. Maar de geografie van het eiland hielp hun pogingen te dwarsbomen, merkt Sébastien Galliot op, een antropoloog aan het Franse Nationale Centrum voor Wetenschappelijk Onderzoek, Centrum voor Onderzoek en Documentatie over Oceanië in Marseille, Frankrijk.
Samoa is een archipel, bestaande uit verschillende eilanden en eilandjes. In die tijd had het een “gedecentraliseerd systeem van stamhoofden”, aldus Galliot. De maatschappij bekeerde een paar dorpen, maar andere bleven relatief onaangetast. Dat feit gaf tatau veel ruimte om te blijven beoefenen.
Toen stamhoofden in oostelijke delen van Samoa in de jaren 1860 tatau verboden, reisden jonge mannen naar het westelijke deel van de archipel om zich te laten tatoeëren, ook al betekende dat dat ze niet naar huis konden gaan. In de jaren 1890 mochten zij weer terugkomen, mits zij een boete betaalden.
Ondertussen accepteerden katholieke missionarissen, die in 1845 arriveerden, uiteindelijk de tatau traditie. Ze stuurden een brief naar de kerkleiders in Rome met het argument dat de praktijk niet religieus was, en kregen dispensatie om tatoeëren onder bekeerlingen toe te staan.
Maar de katholieken kunnen zich vergist hebben, verklaart Galliot, die met Mallon samenwerkte aan een geschiedenis van de tatau. Bij het doornemen van historische documenten ontdekte Galliot dat een plaatselijk heiligdom verbonden was met de legendarische zusters Taema en Tilafaiga, die de tatau naar Samoa zouden hebben gebracht. Die connectie, zegt Galliot, was “een punt dat geen van de missionarissen eigenlijk had uitgezocht.”
Als resultaat van deze verschillende factoren, hielden de Samoanen vast aan tatau zelfs toen zij in grote lijnen het Christendom overnamen. In feite omarmen sommige christelijke leiders nu het tatoeëren. In het moderne Samoa geeft een pastoor of predikant vaak het startschot voor het tatoeëren door de plaats waar het zal gebeuren te heiligen. Mallon merkt op dat zijn oom, die priester was in Samoa, een pe’a had.
Ook andere factoren spelen een rol in het voortbestaan van de tatau. Het ondergaan van het ritueel gaf Samoanen dingen die ze niet bereid waren op te geven voor de God van de missionarissen: status, bewijs van kracht en moed, en verbeterde wenselijkheid voor potentiële partners.
De pe’a is een belangrijk overgangsritueel in Samoaanse gemeenschappen dat een man een volwassen status verleent en het recht om bepaalde taken voor het dorpshoofd uit te voeren. “Je wordt niet gerespecteerd zonder je tatau,” legt Si’i Liufau uit, een Samoaanse tatoeëerder in Garden Grove, Californië. “Je moet een tatau hebben om een volwaardig man te zijn.” Tegenwoordig sparen veel mensen tot halverwege hun leven om zich het dure ritueel te kunnen veroorloven.
Voor vrouwen brengt de malu ook privileges met zich mee. Getatoeëerde vrouwen mogen bijvoorbeeld ceremoniële drankjes serveren of geschenken in ontvangst nemen bij een begrafenis. Sommige vrouwen krijgen nu de malu om levensgebeurtenissen te markeren, zoals afstuderen aan de universiteit of een promotie voor een baan.
Anthropologen hebben ontdekt dat in verschillende culturen het tatoeëren een manier is om iemands identiteit te adverteren of te benadrukken. Tatau volgt het patroon. “Tatoeëren is nog steeds iets belangrijks in het leven van een man of in het leven van een vrouw in termen van het markeren van hun behoren tot de gemeenschap,” zegt Galliot.
Voor veel mensen van Samoaanse afkomst die over de hele wereld wonen, biedt tatau een gevoel van verbinding met hun voorouderlijke eilanden. Het helpt mensen bijvoorbeeld zich te identificeren als Samoaans in tegenstelling tot andere groepen zoals Maori of Tongaans.
Liufau, die opgroeide in Zuid-Californië, ontdekte Samoaanse tatoeage in zijn twintiger jaren. Tatau bracht hem terug naar Samoaanse tradities en taal terwijl hij trainde om het ritueel zelf uit te voeren.
“Dit is iets dat we hebben gehad sinds het begin van ons Samoaans zijn,” zegt Liufau. “Kerken kunnen veranderen, maar de Samoaanse cultuur niet.”
Dit werk verscheen voor het eerst op SAPIENS onder een CC BY-ND 4.0 licentie. Lees het origineel hier.