Cantinflas (1911-1993) był jedną z najbardziej uwielbianych postaci kina meksykańskiego, mistrzowskim komikiem, który stawiał siebie w roli zaradnego głosu zwykłych ludzi. Strumieniem swojej charakterystycznej, bezsensownej gadaniny potrafił zneutralizować potężnych lub obejść najbardziej absurdalne formy biurokracji.
Ta bezsensowna gadanina była tak znana, że pod koniec jego życia słowniki hiszpańskie wymieniały nowy czasownik, cantinflear, oznaczający dużo mówić, tak naprawdę nic nie mówiąc. W ciągu swojej długiej kariery Cantinflas nakręcił około 45 filmów, zdobywając uznanie wśród anglojęzycznej publiczności, gdy w 1956 roku wystąpił w przyciągającym tłumy filmie Dookoła świata w 80 dni. Często uważany za meksykański odpowiednik komika kina niemego Charliego Chaplina – wrażenie to zostało wzmocnione, gdy Chaplin, według Houston Chronicle, nazwał go „najwspanialszym żyjącym współkomediantem” – Cantinflas w rzeczywistości łączył komizm słowny w sposób, który przywoływał różne postacie wczesnego kina anglojęzycznego, nie przypominając jednak żadnej z nich.
Performed on Streets
Najmłodszy z ośmiorga żyjących dzieci w swojej rodzinie, Cantinflas (cahn-TEEN-flas) urodził się Mario Moreno Reyes 12 sierpnia 1911 roku, w mieście Meksyk. Jego ojciec, pracownik poczty, liczył na sukces zawodowy syna i zapisał go do dobrych szkół. Cantinflas wolał jednak obserwować licznych ulicznych performerów stolicy Meksyku i gdy tylko osiągnął odpowiedni wiek, próbować naśladować ich sztuczki i wyczyny akrobatyczne. Choć nie dorastał w skrajnej biedzie, szybko nabrał współczucia dla tych, którym się to przydarzyło. Cantinflas został wysłany do rządowej szkoły rolniczej, gdy miał 15 lat, ale zrezygnował z niej, by dołączyć do carpa – meksykańskiej wersji amerykańskiego tent show.
Przez pewien czas Cantinflas był mistrzem wszystkich zawodów po porzuceniu szkoły. Zdobył swoje niezwykłe imię sceniczne, który nie miał prawdziwego znaczenia w języku hiszpańskim, bardzo wcześnie. Krążyło kilka historii na temat jego pochodzenia, ale wydaje się, że wziął go od „En la cantina, tu inflas” (W barze, pijesz), linii, która rozbawiła go, gdy została rzucona w jego stronę przez pijanego heckler pewnej nocy w barze. Szukał pseudonimu scenicznego, tak czy inaczej, bo wciąż miał nadzieję ukryć swoją karierę przed rodzicami. Cantinflas był aktywny zarówno jako bokser i walki byków, działań, które wymagają szybkiego myślenia.
Na ringu byków, Cantinflas był torero bufo, comic matador tak popularne, że lombardy musiały być zamknięte, aby zatrzymać biednych fanów od umieszczania ich majątki w hock tak mogli zobaczyć go wykonać. Później, w filmach (m.in. „W 80 dni dookoła świata”) występował w wersjach swoich rutynowych walk z bykami, w których wchodził na ring z głową schowaną w gazecie i pozostawał w bezruchu, dopóki szarżujący byk nie oddalił się na kilka centymetrów. Cantinflas był szynką w ringu bokserskim, jak również, a na scenie w namiotach pokazuje był popularny jako tancerz.
Niektóre z tych występów wymagane go mówić dużo, jednak, i jedną noc, kiedy wypełnił dla chorego przyjaciela jako emcee namiot show został przejęty z tremą. Gdy próbował wygłosić swoje kwestie, zaczął mówić nerwowo i szybko, mówiąc pierwszą rzecz, jaka przyszła mu do głowy, byle tylko móc kontynuować. Widzowie, myśląc, że to szybkie tempo jest częścią jego rutyny, zaczęli się śmiać, a Cantinflas jeszcze bardziej się rozkręcał. W miarę jak udoskonalał swój niespodziewanie udany występ, rodziła się centralna część jego osobowości scenicznej. Jego nonsensowna mowa była mieszaniną dwulicowości, zmistyfikowanych manier z wyższych sfer, malapropizmów i pantomimy, w której zawsze był doskonały – jedną z jego specjalności była pełnowymiarowa gra w bilard, bez stołu, kul i kija. W kraju, w którym istniała niewielka dziedziczna arystokracja i rosnąca miejska klasa niższa, Cantinflas używał swojej nonsensownej mowy, aby przekręcić sposób bycia klasy wyższej.
Dołączył do Follies Bergère
Cantinflas wspinał się po teatralnej drabinie i w 1935 roku dołączył do obsady widowiska Follies Bergère w Mexico City. W następnym roku po raz pierwszy wystąpił w filmie No te engañes, corazón (Don’t Kid Yourself, Sweetheart), ale film nie odniósł większego sukcesu. W 1937 roku ożenił się z Valentiną Ivanovą Zubareff, córką urodzonego w Rosji właściciela pola namiotowego. Byli razem aż do śmierci Valentiny w 1966 roku i wychowali syna Mario. Valentina namawiała Cantinflasa, by nie ustawał w próbach zaistnienia w rozwijającym się świecie kina, a on sam wystąpił jeszcze w kilku filmach. Pod koniec lat 30. nakręcił serię komiksowych krótkometrażówek, w których występował w krótkiej historyjce, ale które były w istocie reklamami różnych produktów, wyświetlanymi wraz z kronikami filmowymi pomiędzy prezentacjami filmów. Reżyser tych filmów podpisał z Cantinflasem kontrakt na realizację dwóch pełnometrażowych filmów fabularnych, Ahí está el detalle (Oto sens, 1940) i Ni sangre ni arena (Ani krew, ani piasek, 1941). Filmy te spowodowały, że Meksykanie ustawiali się w kolejce na ulicach i prześcignęły najlepszą importowaną komedię 1941 roku, Wielkiego dyktatora Chaplina; to właśnie Ni sangre ni arena zainspirowała Chaplina do przedkładania talentu Cantinflasa nad swój własny.
Cantinflas wraz z dwoma wspólnikami założył własną firmę produkcyjną, Posa Films, i od 1941 roku do połowy lat 50. regularnie wypuszczał jeden lub więcej filmów rocznie. Jego osobowością był pelado (słowo to oznacza „ten, który jest spłukany”), podupadły, ale zaradny syn ulicy Mexico City. Podobnie jak Chaplin, Cantinflas miał charakterystyczny wąsik (jego był cienki jak ołówek) i czasami nosił kapelusz z gazety. Nieograniczone możliwości komiczne dawała mu stara wodewilowa technika noszenia spodni podtrzymywanych sznurkiem, które zawsze groziły spadnięciem. Łącząc komedię fizyczną i werbalną, był, według słów Octavio Roca z San Francisco Chronicle, „wszyscy bracia Marx w jednym.”
Innym sposobem, w jaki Cantinflas przypominał wielkich komików amerykańskiego kina było to, że opanował sztuczkę grania różnych postaci w każdym nowym filmie, ale nadal zachowując spójną osobowość, która dotarła do publiczności. „Cantinflas miał pakt ze swoją publicznością” – napisał reporter Houston Chronicle, Fernando Dovalina. „Nawet jeśli Cantinflas nigdy nie wyszedł ze swojej postaci, gdy był na scenie, cały akt był wykonywany ze świadomym, subtelnym i niewidzialnym ukłonem w stronę zwykłych ludzi. On był jednym z nich. Dorośli mogli śmiać się z dowcipów z przymrużeniem oka, a dzieci z farsy”. Takie filmy jak El circo (Cyrk, 1942), Un día con el diablo (Jeden dzień z diabłem, 1945), El mago (Magik, 1948) i Abajo el telóon (Spuśćcie kurtynę, 1954) były niezmiennie hitami. W 1951 Cantinflas był tak popularny, że mural meksykańskich bohaterów przez artystę Diego Rivera przedstawiał go w jego panelu center.
Dovalina widział filmy Cantinflas jako dziecko w południowym Teksasie w 1940s, i stały się bardzo popularne w Mexican-American dzielnicach na północ od granicy. Jednak rutyny słowne Cantinflasa były niemożliwe do przetłumaczenia na język angielski i pozostał on nieznany wśród anglojęzycznej publiczności. Cantinflas często podróżował jednak do Stanów Zjednoczonych, a później nabył domy w okolicach Los Angeles i Houston. Cantinflas zyskał potężnych amerykańskich przyjaciół, w tym ówczesnego kongresmena Lyndona Johnsona z Teksasu. W 1966 roku, gdy żona Cantinflasa cierpiała na raka, ówczesny prezydent Johnson wysłał odrzutowiec, aby przywieźć ją do USA na leczenie.
Appeared as Valet
Jest oczywiście potencjalny zysk do zrobienia, jeśli popularność Cantinflasa można rozszerzyć na świat anglojęzyczny, ale komik chwyt angielski był chwiejny, a odpowiednia okazja nigdy nie przyszedł. W końcu w 1956 roku Cantinflas, mimo początkowych sprzeciwów reżysera Michaela Todda, został obsadzony w przygodowym romansie „W 80 dni dookoła świata”. Cantinflas wcielił się w rolę Passepartout, pokojowca zamożnego podróżnika Phineasa Fogga (David Niven). Passepartout miał być z pochodzenia Francuzem, ale Cantinflas przekonał Todda, że zmiana narodowości zadziała, a co więcej, da mu szansę na odegranie jednej ze swoich komicznych rutyn walki byków. Jego intuicja została potwierdzona, gdy Around the World in 80 Days stał się międzynarodowym hitem i przyniósł Cantinflas nagrodę Złotego Globu dla najlepszego aktora w musicalu lub komedii.
Międzyczasie Cantinflas nie cierpiał spowolnienie w jego hiszpańskojęzycznej kariery, Sube y baja (Up and Down, 1958), w którym grał obsługę windy, osiągnęła pewne międzynarodowej dystrybucji. Nie powiodła się jednak próba wykorzystania Cantinflasa w głównej roli angielskiej; film Pepe, w którym komik wcielił się w postać pomocnika na ranczu, który wyjeżdża do Hollywood, by odszukać nagradzanego konia, sprzedanego reżyserowi-alkoholikowi, okazał się wielkobudżetową klapą, mimo obecności wielu gwiazd (Bing Crosby, Shirley Jones, Jack Lemmon, Janet Leigh, Jimmy Durante i wielu innych). Cantinflas powrócił na rynek meksykański, pracując teraz czasem w Hollywood. W latach 60. konsekwentnie realizował kolejne filmy, kończąc karierę filmami Patrullero 777 (Patrol 777, 1977) i El barrendero (The Street Cleaner, 1981). Zrobił jeszcze jeden występ w meksykańskiej telewizji film México … estamos contigo (Meksyk, jesteśmy z tobą) w 1985.
Do tego czasu Cantinflas, który zainwestował swoje pieniądze sprytnie i chronione niektóre z nich w offshore miejscach, aby uniknąć meksykańskich podatków, był bogatym człowiekiem. Część jego mistycyzmu wśród Meksykanów rosła z jego hojności w plowing pieniądze z powrotem do dzielnic, takich jak ten, w którym dorastał. Jego roczne datki na cele charytatywne szacowano kiedyś na 175 000 dolarów. W pewnym momencie on sam wspierał 250 rodzin w dzielnicy miasta Meksyk Granjas, a on zbudował i odsprzedał dziesiątki tanich mieszkań.
W jego późniejszych latach Cantinflas mieszkał z dala i na bieżąco w Houston. Prowadził na związek tam z Amerykanką, Joyce Jett, i w dużej mierze pozostał z dala od światła reflektorów. Pozostał jednak bohaterem ludowym w Meksyku i pojawił się w telewizji w tym kraju z prezydentem Meksyku Carlosem Salinasem de Gortari w okresie świątecznym w 1992 roku. Po zdiagnozowaniu raka płuc, zmarł 20 kwietnia 1993 roku w Mexico City. Salinas, według Mike’a Reida z londyńskiego Guardiana, nazwał go „meksykańską legendą”, a jego nabożeństwo żałobne, początkowo planowane jako ograniczone do rodziny i bliskich przyjaciół, zostało zatłoczone przez tysiące Meksykanów wielkich i małych.
Renoma Cantinflasa nadal rosła po jego śmierci. Kilka hiszpańskojęzycznych książek opisało karierę współkomedianta, a anglojęzyczne studium naukowe, Cantinflas and the Chaos of Mexican Modernity, starało się powiązać jego komedię filmową z ogromnymi zmianami społecznymi, które ogarnęły Meksyk w czasie jego kariery. Biograficzna, dwujęzyczna sztuka, Cantinflas!, została zaprezentowana w San Francisco i Houston, i wydawało się, że pomimo ciągłej bariery językowej, jedna z wielkich postaci komediowych w kulturze popularnej XX wieku staje się coraz lepiej znana poza Ameryką Łacińską.
Książki
Contemporary Hispanic Biography, vol. 4, Gale, 2003.
Pilcher, Jeffrey M., Cantinflas and the Chaos of Mexican Modernity, Scholastic Resources, 2001.
Stavans, Ilan, The Riddle of Cantinflas: Essays on Hispanic Popular Culture, University of New Mexico Press, 1998.
Periodicals
Guardian (Londyn, Anglia), April 23, 1993.
Houston Chronicle, April 23, 1993; September 21, 1993.
Independent (Londyn, Anglia), April 24, 1993.
Los Angeles Times, April 11, 2001.
New York Times, kwiecień 22, 1993.
San Francisco Chronicle, wrzesień 17, 2002.
Times (Londyn, Anglia), kwiecień 22, 1993.
Variety, kwiecień 22, 1993.
Online
„Cantinflas”, All Movie Guide, http://www.allmovie.com (styczeń 22, 2006).
.