Het begon in het Verenigd Koninkrijk op vrijdag 30 september. De politie in Newcastle kreeg meldingen van iemand die verkleed was als een “griezelige clown” die uit de bosjes sprong om kinderen bang te maken. In de daaropvolgende dagen werden een half dozijn van dergelijke clownincidenten geregistreerd. Een tienerclown werd gearresteerd omdat hij in het bezit was van een “mes”. Op 5 oktober kondigden de roddelbladen aan dat een “angstaanjagende clownrage” onze kusten had bereikt. Het eerste slachtoffer was de 17-jarige studente Megan Bell, die een “levenslange angst voor clowns” heeft en ’s nachts door een clown op straat werd achtervolgd. Al snel doken er meer clowns op: in Wales, Manchester, Sheffield en Liverpool. Daarna zowat overal. Bezorgde ouders maakten Facebookpagina’s over clowns, en hielpen zo onbedoeld de meme te verspreiden. De Metropolitan politie adviseerde schoolkinderen om 999 te bellen als ze een “killer clown” zagen. Sommige waarnemers spraken bewust van een klassieke “sociale paniek”, aangezien slechts in een zeer klein aantal van de clownsincidenten sprake was van daadwerkelijke fysieke mishandeling. Maar ’s nachts op straat achtervolgd worden door een clown, of door wie dan ook, is al beangstigend genoeg, zowel voor volwassenen als voor kinderen. Zoals commandant Julian Bennett van de politie opmerkte: “Antisociaal gedrag kan mensen bang, angstig en geïntimideerd maken, en ik dring er bij degenen die angst en onrust zaaien op aan om zorgvuldig na te denken over de gevolgen van hun acties voor anderen.” Deze verhalen waren surrealistisch nieuwsvoer, maar niet, als je erover nadacht, echt grappig. Maar waarom clowns? En waarom nu?
De huidige rage begon, zoals rages vaak doen, in de VS, waar sinds begin augustus overal in het land griezelig veel als clown verklede mensen opdoken. Er werd gespeculeerd dat het allemaal een PR-stunt was voor de aanstaande release van een filmversie van Stephen King’s horrorroman It uit 1986, waarin een beroemde griezelige clown genaamd Pennywise voorkomt. In feite was het vroegst gemelde incident, een griezelige clown die op straat stond en zwarte ballonnen vasthield in Green Bay, Wisconsin, een marketingtruc voor een korte film getiteld Gags, geproduceerd door een inwoner, Adam Krause. Maar daarna begonnen clowns kinderen te terroriseren en soms mensen aan te vallen, terwijl commentatoren spraken van paniek en hysterie. In Pennsylvania werd gemeld dat een tiener was vermoord door iemand met een clownsmasker. De politie zei later dat het slachtoffer het masker had. Twee weken geleden stak een clown een tiener neer in Varberg, Zweden. Er zijn, zo wordt ons verteld, overal “griezelige clowns” of zelfs “moordende clowns”. Afgelopen weekend zei de NSPCC dat de kindertelefoon honderden telefoontjes had gekregen van kinderen die zich zorgen maakten over clowns. Mensen noemen het de grote clown paniek, of clown opstand, of clown invasie, of clown rage, van 2016.
Clowns zijn nooit echt grappig geweest. Kenners van pulpfictie zullen King’s Pennywise noemen. Liefhebbers van stripverhalen zullen denken aan de antagonist van Batman, de Joker. Anti-corporate activisten zullen waarschijnlijk Ronald McDonald aanhalen. Maar het idee van de moordlustige clown heeft zijn wortels in een veel smeriger werkelijkheid. David Wilson, hoogleraar criminologie aan de Birmingham City University, gaf eerder deze zomer, vóór de huidige golf van clown-gerelateerde incidenten, een lezing over precies dit onderwerp. “We hebben een gloednieuwe module die ik in het laatste jaar geef over seriemoorden,” zegt hij. “Ik liet de studenten beelden zien van moordende clowns. En het idee van een moordende clown is maar al te reëel als je de geschiedenis van John Wayne Gacy kent.” Gacy, een Amerikaanse seriemoordenaar en verkrachter, werd veroordeeld voor de moord op 33 jongens en jonge mannen in Cook Country, Illinois tussen 1972 en 1978. Hij was in zijn gemeenschap ook bekend als Pogo de Clown, die optrad op kinderfeestjes en bij geldinzamelingsacties. Toen hij gearresteerd werd, zou Gacy gezegd hebben: “Weet je, clowns komen weg met moord.”
De angst voor clowns staat bekend als coulrophobia. En het is begrijpelijk omdat, zelfs als ze geen seriemoordenaars zijn, clowns al griezelig zijn. “Het is misleidend om te vragen wanneer clowns slecht werden,” waarschuwt de schrijver Benjamin Radford in zijn geschiedenis, Bad Clowns. “Ze zijn nooit echt goed geweest.” Radford haalt Joseph Campbell’s klassieke analyse van de mythe aan, The Hero With a Thousand Faces: “Universeel is ook het casten van de antagonist, de vertegenwoordiger van het kwaad, in de rol van de clown. Duivels – zowel de wellustige dikkoppen als de scherpe, slimme bedriegers – zijn altijd clowns.”
“Clowns overdrijven opzettelijk het menselijke gezicht en bedekken het menselijke gezicht met verf om het gezicht minder menselijk te maken,” zegt Wilson. “Wanneer een klein kind voor het eerst de wereld leert kennen, is het ongelooflijk verontrustend om overdreven gelaatstrekken te hebben. Het doet hen twijfelen aan wat ze nog maar net normaal beginnen te vinden. Natuurlijk is het gedrag van de clown grappig bedoeld, maar als je dat gevoel voor de wereld nog niet hebt ontwikkeld, zie je ze gewoon als vreemd, eng.” Zelfs als we oud genoeg zijn om te begrijpen wat clowns zijn, is het hun bedoeling om verwachtingen te verstoren. Clowns “gedragen zich op een manier die de gedragsgrenzen overschrijdt – ze lopen bijvoorbeeld op je af en gooien water over je heen, hoewel het natuurlijk nooit echt water blijkt te zijn; het is gewoon papier. De hedendaagse relevantie van killerclowns via John Wayne Gacy sluit dus aan bij deze bredere culturele coulrofobie.”
Aaron Balick, een psychotherapeut en auteur van The Psychodynamics of Social Networking, suggereert dat de sterke gevoelens over clowns die we ons half uit onze kindertijd herinneren, bijdragen aan de dubbele viraliteit van het huidige fenomeen – de viraliteit van de verhalen over clowns, en de viraliteit van het idee dat iemand zich als clown zou kunnen verkleden om mensen bang te maken. “Psychologen verstaan onder ‘besmetting’ het verspreiden van een idee, gevoel of gedrag door een groep,” legt hij uit. “Historisch gezien zag je dit in kleine clusters van mensen, dorpen en groepen – denk aan de heksenprocessen van Salem – maar sociale media maken het mogelijk om een mentaliteit van een menigte uit te breiden als nooit tevoren. En hoe dichter een besmettelijke gebeurtenis bij iets psychologisch of emotioneel diepgaands en/of universeels komt, hoe groter de kans dat het een trend wordt.” Het idee van de griezelige clown past perfect in dit patroon. “Deze vluchtige mix van intense gevoelens en besmetting via sociale media verspreidt het idee van deelname aan een emotioneel geladen gedrag naar zo’n grote populatie dat zelfs als een klein percentage van de kijkers het wil nabootsen, we er zeker gevallen van zullen zien ver en wijd.”
Alex Pentland, een professor aan het MIT en de auteur van Social Physics: How Good Ideas Spread, is het daarmee eens. Het clownfenomeen, zegt hij, is in zekere zin een “standaardrage”, zoals planking daarvoor, toen mensen wedijverden om op vreemde locaties met het gezicht naar beneden te gaan liggen en beelden en video’s op internet te plaatsen. Maar omdat deze nieuwe rage ook een “diep begraven culturele meme – kinderen zijn bang voor clowns – het heeft extra viraliteit in vergelijking met de meeste”.
Voeg een andere factor: de geladen woordenschat van nieuwsberichten over de clown incidenten. Ze worden routinematig aangeduid als “waarnemingen” – een woord dat normaal gesproken wordt gebruikt wanneer mensen beweren geesten of het monster van Loch Ness te hebben gezien, in plaats van kerels in kostuums. Op de dag dat de eerste berichten over clowneske streken in de Britse media verschenen, kopte de Mirror een artikel als volgt “Griezelige clowns benaderen meisjes die naar school lopen in angstaanjagende Britse rage’. Dit was een veelzeggende variant op de eerste zin van het artikel, die luidde: “Twee schoolmeisjes werden gisteren benaderd door twee griezelige clowns als de angstaanjagende Amerikaanse rage raakt het Verenigd Koninkrijk.” Dat het reeds om een “Amerikaanse rage” ging, was een juiste bewering; maar de verwijzing in de kop naar een “angstaanjagende Britse rage” kon nauwelijks waar zijn, omdat tot dusver slechts een handvol incidenten was gemeld. Wordt het preventief spreken over een “rage” een self-fulfilling prophecy, die helpt een rage te creëren waar er voordien geen was?
Elk soort masker is natuurlijk verontrustend. Bewonderaars van de film Point Break zullen zich herinneren dat de bende waarin Keanu Reeves infiltreert de Ex-Presidents heet: ze beroven banken terwijl ze rubberen maskers dragen van Reagan, Carter, Nixon en LBJ. Ze lijken bijna op echte gezichten, maar niet helemaal. Dit staat in de psychologie bekend als het “uncanny valley”-effect. Tom Stafford, universitair hoofddocent psychologie en cognitieve wetenschappen aan de Universiteit van Sheffield, legt uit: “Iets dat bijna levensecht is, maar het niet is, heeft iets bijzonder verontrustends”, zoals een clownsmasker of een geschilderd clownsgezicht.
Het verdoezelen van het gezicht wordt bovendien vaak gezien als een vermenigvuldiger van de dreiging. Seriemoordenaars dragen maskers in slasherfilms zoals de Friday the 13th- of Scream-serie. En in de moderne tv-serie Mr Robot verschijnt een Anonymous-geïnspireerd collectief van hackers annex sociaal-revolutionairen in het openbaar met maskers die lijken op Monopoly Man-maskers. (Het masker in de show is in feite afgekeken van een horrorfilm uit de jaren tachtig, The Careful Massacre of the Bourgeoisie). “Uiteindelijk beoordelen we mensen door naar hun gezicht te kijken,” zegt Wilson. “Clowns vermommen hun gezicht, en we wantrouwen – over het algemeen terecht – mensen die maskers dragen, omdat we niet weten hoe we ze moeten beoordelen.”
De griezelige clown belichaamt dus bredere culturele breuklijnen van de huidige tijd – denk bijvoorbeeld aan de polemiek (vooral in Frankrijk) over vrouwen die de burqa dragen en daarmee hun gezicht in het openbaar bedekt houden. Vergeet ook niet dat de clown een volwassen man is die probeert in de gunst te komen bij kleine kinderen: waarschijnlijk speelt er ook een zekere onbewuste pedofielenangst mee. En de manier waarop de clownsgekte zich heeft verspreid onder schijnbaar los van elkaar staande individuen die er vervolgens naar handelen, zou ons ook kunnen herinneren aan de wereldwijde dynamiek van wat “radicalisering” via het internet wordt genoemd. “Ik betwijfel of clowns andere clowns direct kennen. Ze kopiëren niet hun collega’s, maar het verhaal in de media over clowns,” merkt Stafford op. “Dus de ideeën ontkiemen onder ongelijksoortige individuen – een beetje zoals bij sommige schijnbaar eenzame terroristen.” In dat geval, net zoals het de media te verwijten valt dat ze terroristen precies de publiciteit geven waar ze naar snakken voor hun gewelddadige daden-als-PR, moeten de media ook enige verantwoordelijkheid nemen voor de manier waarop een leuk, vreemd verhaal over clowns in sommige gevallen omsloeg in daadwerkelijke gewelddadige aanvallen.
Wat moet je doen als je geconfronteerd wordt met een clown? Probeer ze gewoon te negeren, adviseert Wilson. “Toen jij en ik opgroeiden, kwamen we mensen tegen die zich ongepast gedroegen – van zichzelf blootgeven tot het maken van ongepaste en onzedelijke opmerkingen – en het beste advies dat ik kreeg was om gewoon weg te lopen, ze te vermijden.” Geef de clown niet de angst-reactie die hij wil; maar daag de clown ook niet uit. (De clown verwacht geen agressieve reactie en kan in paniek raken – mogelijk escalerend, denkt Wilson, tot fysiek geweld). Loop gewoon weg en meld het incident bij de politie.
Een analoge strategie zal waarschijnlijk breder werken, in de media en op het internet. Dat wil zeggen: de clowns zullen pas verdwijnen als we ons gaan vervelen en ze beginnen te negeren. Op dit moment zitten we in een loop, zoals Stafford opmerkt. “De media hebben er belang bij om over clowns te berichten; wij, het publiek, horen graag enge verhalen over clowns; bepaalde individuen pikken het idee op dat ze clowns zijn. En zo gaat het maar door.” Om de clowns weg te sturen, moeten we gewoon ophouden ze de aandacht te geven waar ze zo wanhopig naar hunkeren – in dat geval moet worden erkend dat dit artikel zeker niet helpt. “Het zal uitsterven,” voorspelt Wilson. “Het is een fobie du jour.” Misschien ligt de clown na Halloween achter ons en zal het gewoon uitsterven. Iets anders zal de nieuwe rage worden.
Maar voor het moment is het gewoon zo’n goed verhaal dat we onszelf niet kunnen helpen. Het griezelclownfenomeen is een meeslepend samenwerkingsverhaal – geschreven door zowel de weinige echte clowns als een publiek dat zowel geprikkeld wordt door een raar en eng verhaal, als existentieel berust in een nieuwscyclus waarin de feiten steeds belachelijker lijken, en niets minder geloofwaardig lijkt dan al het andere. Na Brexit en een presidentskandidaat van Trump, immers, waarom zouden clowns niet ook op rooftocht zijn?
– Dit artikel is gewijzigd op 1 november 2016. In een eerdere versie stond dat een tiener in Pennsylvania was vermoord door iemand met een clownsmasker. Dat werd aanvankelijk gemeld, maar de politie zei later dat het slachtoffer het masker had.
{topLeft}}
{{bottomLeft}}
{{topRight}}
{{bottomRight}}
{{/goalExceededMarkerPercentage}}
{{/ticker}}
{{heading}}
{{#paragraphs}}
{{.}}
{{/paragrafen}}{highlightedText}}
- Clowns
- Crime
- features
- Delen op Facebook
- Delen op Twitter
- Delen via e-mail
- Delen op LinkedIn
- Delen op Pinterest
- Delen op WhatsApp
- Delen op Messenger