Na 1906 moest Rusland enige tijd een voorzichtig buitenlands beleid voeren om tijd te winnen om hervormingen in eigen land door te voeren, het leger op te knappen en de verwoeste marine weer op te bouwen. Het streefde deze doelstellingen na met behulp van enorme Franse leningen die afhankelijk waren van de versterking van de Frans-Russische alliantie in zowel diplomatieke als militaire zin.
Uitgesloten als een serieuze speler in Oost-Azië, besteedde Rusland veel meer aandacht aan de aangelegenheden op de Balkan, waar de kwetsbaarheid van de Habsburgse monarchie en die van het Ottomaanse Rijk een steeds onstabielere situatie veroorzaakten. Bovendien waren de Octobristen en veel van de Rechten die de regering in de Doema steunden, zeer geïnteresseerd in het lot van de Slavische naties in de regio en waren zij voorstander van een actievere Russische steun aan hen.
De Russische minister van Buitenlandse Zaken, Aleksandr Petrovitsj Izvolski, probeerde vanuit een zwakke positie en onder druk van zijn thuisland een deal te sluiten met zijn Oostenrijkse ambtgenoot, Alois, graaf Lexa von Aehrenthal, waarbij Oostenrijk Bosnië-Herzegovina (waarover het sinds 1878 nominaal de soevereiniteit had uitgeoefend) zou bezetten in ruil voor het toestaan van een herziening van het Verdrag inzake de Straat van Gibraltar, dat Rusland in staat zou stellen zijn oorlogsschepen uit de Zwarte Zee te halen als het in oorlog was maar Turkije niet. Daarna ontstond onenigheid over wat was overeengekomen en uiteindelijk bezette Oostenrijk eenzijdig Bosnië-Herzegovina, zonder aan Rusland enige tegenprestatie te leveren. Rusland protesteerde, maar kon niets uitrichten, omdat Duitsland zich ondubbelzinnig achter Oostenrijk schaarde.
Izvolsky moest na deze publieke vernedering aftreden, en zijn opvolger, Sergej Dmitrijevitsj Sazonov, begon met de opbouw van een anti-Oostenrijks blok van Balkanstaten, waaronder Turkije. Dit mislukte, maar in plaats daarvan was Rusland in staat een Servisch-Grieks-Bulgaars-Montenegrijns bondgenootschap te sponsoren, dat succesvol was in de Eerste Balkanoorlog tegen Turkije (1912-13). Dit leek een periode van grotere invloed voor Rusland op de Balkan in te luiden. Oostenrijk reageerde echter met de eis dat het pas uitgebreide Servië een uitweg naar de Adriatische Zee zou worden ontzegd door de oprichting van een nieuwe staat Albanië. Rusland steunde het Servische verlangen naar een Adriatische haven, maar de Europese mogendheden beslisten in het voordeel van Oostenrijk. Het Balkan bondgenootschap viel uiteen en Servië en Griekenland streden aan de zijde van Turkije in de Tweede Balkan Oorlog (1913). (Zie ook Balkanoorlogen.)
De moord op aartshertog Franz Ferdinand in juni 1914 en het daaropvolgende Oostenrijkse ultimatum aan Servië plaatsten Rusland dus in een zeer moeilijke situatie. Als Rusland Servië in de steek liet en opnieuw toegaf aan de Oostenrijkse druk, zou het niet langer serieus worden genomen als deelnemer in Balkanzaken en zou zijn prestige als Europese grootmacht ernstig worden aangetast. Het alternatief was een escalatie van het Balkanconflict tot het punt waarop Duitsland achter Oostenrijk zou komen te staan en een algemene Europese oorlog het gevolg zou zijn. Naar de maatstaven van die tijd was het begrijpelijk dat Rusland voor het tweede alternatief koos. Nicolaas II hoopte dat hij, door alleen de strijdkrachten aan zijn grens met Oostenrijk-Hongarije te mobiliseren, zowel een Duitse interventie als een escalatie tot een wereldoorlog zou kunnen vermijden. Het resultaat was echter de Eerste Wereldoorlog en de vernietiging van de monarchie in 1917.
Het onmiddellijke effect van het uitbreken van de oorlog was dat de sociale steun voor de monarchie werd versterkt. De Doema stond toe dat zijn zittingen enkele maanden werden geschorst, en er ontstonden een aantal vrijwilligersorganisaties om de oorlogsinspanningen te ondersteunen. Zemstvo en Gemeentelijke vakbonden werden opgericht om medische hulp, bevoorrading en transport te coördineren. In de grote steden en in sommige provincies werden officieuze comités voor de oorlogsindustrie opgericht om vertegenwoordigers van de plaatselijke autoriteiten, coöperaties, kooplieden, industriëlen en arbeiders bijeen te brengen voor onderling overleg over de economische prioriteiten. Deze werden in de zomer van 1915 aangevuld met door de regering gesteunde Speciale Raden op het gebied van defensie, vervoer, brandstof en voedselvoorziening. De burgermaatschappij leek zich te ontwikkelen en te diversifiëren als gevolg van de nationale noodtoestand.
In 1914 bewees de Frans-Russische alliantie haar waarde. Het Duitse leger had Frankrijk of Rusland alleen kunnen verpletteren, maar niet beide samen. De Russische invasie in Oost-Pruisen in augustus 1914 was een mislukking: in twee mislukte gevechten werden bijna 150.000 Russen gevangen genomen. De invasie leidde er echter wel toe dat de Duitsers hun troepen van het westelijk front terugtrokken en zo de Fransen in staat stelden de Eerste Slag om de Marne (6-12 september 1914) te winnen. De deelname van Turkije aan de oorlog aan de zijde van Duitsland was een grote tegenslag, omdat hierdoor niet alleen een nieuw front ontstond in de Kaukasus (waar de Russische legers vrij goed presteerden), maar ook, door het sluiten van de zeestraten, de bevoorrading die de Geallieerden aan Rusland konden leveren enorm werd beperkt. De mislukking van de Britse en Franse campagne in de Dardanellen en de toetreding van Bulgarije tot de oorlog aan Duitse zijde betekende dat er geen hulp uit het zuiden kon komen.
Toen de Centrale Mogendheden in 1915 een lente-offensief lanceerden, had het Russische leger dus al een tekort aan munitie. De Duitsers en Oostenrijkers konden heel Polen bezetten en begonnen op te rukken naar de westelijke provincies en het Baltische gebied, waardoor een stroom vluchtelingen op gang kwam die de toch al ernstige vervoerssituatie verergerde.
De militaire tegenslagen van 1915, en vooral het tekort aan munitie, zorgden voor een sterke golf van stemmen in de Doema en de Staatsraad om te proberen de regering te dwingen meer ontvankelijk te worden voor de publieke opinie. Het centrum en de linkerzijde van de Staatsraad verenigden zich met alle centrumpartijen in de Doema, van de Gematigde Rechten tot de Kadetten, in een Progressief Blok. Het doel van dit blok was de vorming van een “regering die het vertrouwen van het publiek geniet”, waarvan de ministers, indien mogelijk, gedeeltelijk uit de wetgevende kamers zouden worden gekozen. Het blok riep op tot een breed programma van politieke hervormingen, waaronder de vrijlating van politieke gevangenen, de opheffing van de discriminatie van religieuze minderheden, emancipatie van de Joden, autonomie voor Polen, opheffing van de resterende wettelijke handicaps van de boeren, opheffing van de anti-vakbondswetgeving, en democratisering van het plaatselijk bestuur. Dit programma kreeg de steun van acht ministers, althans als basis voor onderhandelingen, maar niet van de premier, Ivan Logginovitsj Goremykin, die het beschouwde als een poging om de autocratie te ondermijnen.
De keizer kon zich evenmin vinden in het Progressieve Blok. Voor Nicolaas kon alleen de autocratische monarchie een effectieve regering in stand houden en een sociale revolutie en het uiteenvallen van het multinationale rijk voorkomen. Hij had heel andere ideeën over hoe de crisis moest worden aangepakt. In augustus 1915 kondigde hij aan dat hij zelf de leiding van het leger op zich zou nemen en de keizerin de leiding van de regering zou laten nemen. Hij verhuisde met zijn gevolg naar Mogiljev, in Wit-Rusland, waar hij tot de revolutie bleef. Hij speelde echter slechts een ceremoniële rol en liet zijn militaire chef-staf, generaal Michail Vasiljevitsj Aleksejev, optreden als echte opperbevelhebber. Tijdens de volgende maanden ontsloeg Nicolaas alle acht ministers die het Progressieve Blok hadden gesteund. Hoewel hij niet in staat was de coördinerende rol te spelen die zo vitaal was voor het functioneren van de regering, bleef hij volhouden dat hij alleenheerser was, waarbij hij de uiteindelijke macht in handen hield en bekwame ministers belette het bestuur van de regering en de oorlogsinspanning te coördineren. Van op afstand verordende hij veelvuldige zinloze ministeriële veranderingen (door kwaadaardige roddels “ministerieel haasje-over” genoemd), gedeeltelijk onder invloed van zijn vrouw en Raspoetin. Zelfs trouwe monarchisten wanhoopten aan de situatie, en in december 1916 werd Raspoetin vermoord in een samenzwering waarbij enkelen van hen betrokken waren.
Ironiek genoeg verbeterde de militaire situatie sterk in 1916. Het Poolse front en het Baltische front werden gestabiliseerd, en in 1916 lanceerde generaal Aleksejevitsj Brusilov een succesvol offensief in Galicië, nam bijna 400.000 Oostenrijkse en Duitse gevangenen en veroverde Tsjernovtsj (Czernowitz).
Het waren uiteindelijk de economische gevolgen van de oorlog die de regering te veel bleken te zijn. De schok van het tekort aan munitie leidde tot een gedeeltelijk succesvolle reorganisatie van de industrie om zich te concentreren op de militaire productie, en eind 1916 was het leger beter bevoorraad dan ooit tevoren. Maar het leven aan het thuisfront was grimmig. De Duitse en Turkse blokkade versperde de invoer. De voedselvoorziening werd aangetast door de oproep van talrijke boeren en door de omleiding van het vervoer naar andere behoeften. De druk om de oorlog te financieren leidde tot een versnelde inflatie, waarmee de lonen van de gewone arbeiders geen gelijke tred konden houden. De stakingen begonnen in de zomer van 1915 en namen in de loop van het volgende jaar toe, kregen een steeds politieker tintje en bereikten in januari 1917 een hoogtepunt met een grote staking rond de Putilov bewapenings- en locomotieffabrieken in Petrograd (de naam die in augustus 1914 aan Sint-Petersburg was gegeven). De regering maakte het nog erger door alle leden van de arbeidersgroep van het Centraal Comité voor de Oorlogsindustrie te arresteren.
De Februarirevolutie (maart, nieuwe stijl) (zie Russische Revolutie van 1917) begon onder de voedselopstoppingen in de hoofdstad, die begonnen te roepen om een einde aan de autocratie. Al snel sloten arbeiders uit de meeste grote fabrieken zich bij de demonstraties aan. Het cruciale keerpunt kwam toen Kozakken, die waren opgeroepen om de menigte uiteen te drijven, weigerden bevelen op te volgen en troepen in het stadsgarnizoen muitten en overliepen naar de opstandelingen. De arbeiders en soldaten haastten zich om opnieuw de instelling in het leven te roepen die zij zich herinnerden uit 1905, de Sovjet van Arbeiders- en Soldatenafgevaardigden. Al snel werd hun voorbeeld gevolgd in vele andere steden en legereenheden in het hele keizerrijk. Geconfronteerd met de dreiging van een burgeroorlog die de oorlogsinspanningen zou ondermijnen, gaf de legerleiding er de voorkeur aan Nicolaas II in de steek te laten in de hoop dat de leiders van de Doema de revolutie zouden bedwingen en het binnenlandse front effectief zouden leiden.
Op grond van een overeenkomst tussen de sovjet van Petrograd en de Doema werd de Voorlopige Regering gevormd, onder leiding van Prins Georgij Jevgenjevitsj Lvov (voorzitter van de Zemstvo Unie) en hoofdzakelijk bestaande uit Kadetten en Octobristen, hoewel Aleksandr Fjodorovitsj Kerenski zich vanuit de Trudoviki bij de regering aansloot. Op 2 maart (15 maart, nieuwe stijl) bereikten afgezanten van deze regering Pskov, waar de keizer in zijn trein was gestrand in een poging Petrograd te bereiken. Hij dicteerde hen zijn troonsafstand en maakte zo een einde aan de 300 jaar oude Romanov dynastie.
Hugh Seton-Watson Geoffrey Alan Hosking Dominic Lieven