Aangestaard worden kan veel mensen een zeer ongemakkelijk gevoel geven en wegkijken. Deze reactie op de ogenschijnlijke dominantie van een ander wordt al lang toegeschreven aan hoe de evolutie ons heeft geconditioneerd om te reageren op bedreigingen en ook aan hoe gewend wij als soort zijn geraakt aan het afleiden van onze plaats in een waargenomen sociale hiërarchie: Als iemand ons aanstaart en we ons ongemakkelijk voelen, kunnen we, op een onderbuik-niveau, afleiden dat we een lagere status hebben.
Maar als we geprimed zijn om ons machtiger te voelen, heeft de niet aflatende blik van een ander dan hetzelfde effect op ons gevoel van status, en hoe ongemakkelijk we ons op dat moment voelen? Een team van onderzoekers onder leiding van Mario Weick van Kent’s School of Psychology onderzocht of gevoelens van macht de reacties van mensen op uitingen van dominantie, zoals staren, veranderden.
In de eerste studie werden 80 mensen (34 vrouwen, 44 mannen) gerekruteerd in een lab en willekeurig ingedeeld in een low-power, neutrale, en high-power groep. Degenen in de low-power groep kregen de opdracht om te schrijven over een gebeurtenis in het verleden waardoor ze zich niet machtig voelden; degenen in de neutrale groep kregen de opdracht om te schrijven over een gebeurtenis die geen significante invloed had op hun gevoel van macht; en degenen in de high-power groep kregen de opdracht om te schrijven over een gebeurtenis in het verleden waardoor ze zich machtig voelden.
Alle deelnemers werden vervolgens uitgerust met een virtual reality-headset in een grote kamer en verteld om een virtueel doelwit te benaderen en eromheen te lopen. Deelnemers voerden deze activiteit twee keer uit. Bij de ene proef leek het doelwit op een robot; bij de andere leek het doelwit op een mens.
Weick e.a. ontdekten dat deelnemers die hadden geschreven over een vroegere ervaring waarin ze zich machtig voelden, meer geneigd waren om doelen te benaderen die hen rechtstreeks aanstaarden. Dit in tegenstelling tot deelnemers die schreven over ervaringen in het verleden die neutraal waren of waarbij ze zich niet machtig voelden. Intrigerend genoeg deden deze verschillen zich alleen voor wanneer het doelwit dat de deelnemers aanstaarde er als een mens uitzag – wat de onderzoekers erop wijst “dat sociale motieven aan de basis kunnen liggen van de effecten van macht. In het bijzonder kunnen de differentiële reacties op het menselijke doelwit worden veroorzaakt door een impliciet verlangen om hiërarchische relaties met soortgenoten te signaleren. Dit patroon van resultaten is consistent met de bevinding van Hietanen en collega’s (2008) dat door de blik geïnduceerde toenaderings- en vermijdingsneigingen sterker zijn voor stimuli met een hoge mate van realisme.”
“Cruciaal,” leggen Weick et al. leggen uit in een komende editie van Personality and Social Psychology Bulletin, “over de proeven heen vertoonden de twee doelwitten ook verschillend kijkgedrag en maakten ofwel een hoofdbeweging waarbij ze zich naar de deelnemers draaiden die de kamer doorkruisten (naar hen kijkend), of ze bewogen niet en keken vooruit, waardoor ze de deelnemers negeerden tijdens de voortbewegingstaak (vooruit kijkend). In beide kijkcondities hadden de virtuele personages hun ogen open, knipperden ze af en toe, en voerden ze kleine stationaire (humanoïde) of roterende (robot) bewegingen uit.”
Het zich machtiger, neutraal of minder machtig voelen had geen invloed op de benadering van menselijke of robotachtige doelen die geen oogcontact hielden of rechtstreeks naar hen keken.
In een tweede studie herhaalden Weick et al. de eerdere bevindingen, maar voegden er een paar nieuwe accenten aan toe: Naast het staren naar de deelnemers, keken de robots en mensachtige doelen van hen weg. De doelwitten werden ook afgebeeld als mannelijk of vrouwelijk in verschillende proeven, en verschilden in lengte, zodat deelnemers zichzelf als groter of kleiner dan de doelwitten waarnamen.
Dit keer namen 103 studenten deel aan de studie (76 vrouwen, 24 mannen). Van deze deelnemers waren degenen die de doelen als fysiek kleiner zagen, eerder geneigd hen te benaderen – zelfs (en vooral) als de doelen een sterke mate van oogcontact onderhielden. Het geslacht van het doelwit (evenals het geslacht van de deelnemers) had echter geen effect op de vraag of deelnemers de doelwitten benaderden of juist vermeden om dicht bij hen in de buurt te komen wanneer ze om hen heen navigeerden.
Weick et al. redeneerden dat lengte een andere communicator van status is, waarbij kortere doelwitten minder bedreigend lijken en misschien zelfs meer uitnodigend zijn wanneer ze oogcontact maken. Dit is niet de eerste keer dat lengte van invloed is op de vraag of mensen naar iemand toe lopen of iemand vermijden op basis van de gestalte van die persoon. In een klassieke studie uit het begin van de jaren 1980 stonden twee mensen tegenover elkaar in een forensentrein. De ene was klein, de andere lang. De onderzoekers die deze studie uitvoerden, ontdekten dat voorbijgangers veel meer geneigd waren om de kortere persoon te benaderen dan de lange.
Weick et al.’s virtual reality-studie is ook niet de eerste om te ontdekken dat hoe machtig we ons voelen van invloed is op hoe we op anderen reageren. In 2014 onderzochten onderzoekers van de Universiteit van Californië, San Diego hoe de perceptie van zichzelf als hoog of laag in status veranderde hoe gemakkelijk mensen de glimlach van anderen beantwoordden. Zij ontdekten dat mensen die zichzelf als een hoge machtspositie beschouwden, eerder terug glimlachten naar mensen die zij als een lage machtspositie beschouwden en minder vaak terug glimlachten naar mensen die zij als een hoge machtspositie beschouwden. Mensen die zichzelf in een lage machtspositie waanden, glimlachten eerder terug naar iemand die naar hen glimlachte, ongeacht de veronderstelde status van de persoon die naar hen glimlachte.
Als iemand met een lagere status wel teruglacht naar iemand met een hogere status, maar niet naar iemand met een lagere status, als hij zichzelf als machtig beschouwt, kan dat neerkomen op een gevoel van intimidatie door een persoon met een hoge status. Individuen in machtsposities kunnen het gevoel hebben dat ze een wankele greep hebben op hun status in de aanwezigheid van anderen die hen kunnen afzetten of uit de weg kunnen ruimen. Niet glimlachen naar degenen die zij als even machtig of potentieel machtiger beschouwen, kan een manier zijn om zich staande te houden en een stoer gezicht op te zetten om hun dominantie te blijven bevestigen en zo hun positie te handhaven. Glimlachen naar mensen met een lagere status kan ontstaan omdat ze het individu met de lagere status als onbedreigend zien, wat betekent dat hij of zij de machtigere persoon onmogelijk kan onttronen, en dus geen behoefte heeft aan een demonstratie van dominantie in de vorm van het zich onthouden van glimlachen.
Aan de andere kant, dat mensen met een lagere status de glimlach van vrijwel iedereen terugsturen, zou erop kunnen wijzen dat deze mensen zich niet zo druk maken over het verliezen van hun greep op de macht, omdat ze die niet eens hebben, en er dus niet zo veel is om zich zorgen over te maken. Of misschien is een universele glimlach een strategie die gebruikt wordt door een individu met een lagere status om in de gunst te komen bij mensen met een hogere status. Een glimlach kan ook een manier zijn om aan individuen met een hogere status te communiceren dat een persoon met een lagere status geen bedreiging vormt en het dus niet verdient om aan de ontvangende kant te staan van de straf of ander negatief gedrag van dat individu – acties die een individu met een hogere status kan ondernemen om de dominantie te herbevestigen over degenen die hij of zij als concurrenten beschouwt.
Een glimlach staat in contrast met een aanhoudende blik, in die zin dat de eerste meestal een blijk is van aardigheid, warmte en instemming, en de tweede vaak een teken van dominantie of macht is. (Er zijn uitzonderingen, zoals wanneer je in de ogen van een geliefde staart, maar een starende blik duidt meestal op – en wordt opgevat als – agressie, hardheid, of griezeligheid). Hoewel de perceptie dat we een hoge machtspositie hebben ons minder geneigd kan maken om de glimlach terug te sturen van een persoon van wie we vrezen dat hij ons uit onze superieure positie in een sociale hiërarchie kan drukken, kan het terugsturen van – of, in het geval van de studie van Weick e.a., recht vooruit kijken zonder iemand te ontwijken – een manier zijn om je status te bewijzen, hoe intimiderend die ander er voor iemand anders ook uit kan zien. Naderen is geen angst tonen.
Misschien zou een toekomstige studie moeten onderzoeken of krachtige individuen die meer geneigd zijn om naar een doelwit te lopen dat naar hen staart, zouden afzien van glimlachen als dat doelwit ook naar hen lacht terwijl ze staren. Een dergelijke studie zou ook kunnen onderzoeken of een deelnemer in een positie van lage macht die wordt aangestaard door een lachend doelwit van hogere macht, dat doelwit vermijdt maar uit eerbied glimlacht terwijl hij wegloopt.
Wat we uit deze studie kunnen halen is dat hoe hoog of laag we ons voelen in de sociale hiërarchie een sterke verklaring kan zijn voor waarom we ons op bepaalde manieren gedragen rond meerderen, gelijken, of mensen in posities van minder macht. Probeer de komende dagen eens te observeren wie je vermijdt, benadert, naar je teruglacht of juist niet naar je teruglacht en vraag jezelf eens af: Waar zie ik mezelf in relatie tot die ander? Als u merkt dat u te vaak geïntimideerd wordt door anderen, kunt u zich misschien een herinnering voor de geest halen waarin u zich bijzonder machtig voelde en kijken of dat u helpt om kort daarna minder snel een machtige baas of collega te omzeilen. (Geef ons maar niet de schuld als je kritiek krijgt omdat je niet genoeg lacht!)
Volg me op Twitter.