Het stereotiepe beeld van het grote en traditionele Italiaanse gezin, met meer dan zes kinderen, is nog maar een oude herinnering. In feite is de structuur van het Italiaanse gezin in de afgelopen dertig jaar ingrijpend veranderd ten opzichte van het traditionele model dat we gewend waren in oude films te zien. In het verleden bestonden de Italiaanse gezinnen, vooral die in het zuiden, uit veel kinderen en waren het patriarchale eenheden waarin vrouwen meestal niet werkten. In de laatste 100 jaar heeft de evolutie van het land van een landbouwsysteem naar een industrieel systeem veel veranderingen teweeggebracht in de cultuur, de mentaliteit en de gewoonten van de Italiaanse samenleving – en de gezinnen zijn als gevolg daarvan veranderd. Toch zijn er nog steeds erfstukken van het traditionele gezinsmodel terug te vinden in het moderne systeem.
De jongerenprotesten van eind jaren zestig en de feministische bewegingen werden gevolgd door de invoering van de echtscheidingswet in 1970, de hervorming van het familierecht in 1975 en de abortuswet in 1978. zorgden voor een verandering in het klassieke gezin. In die periode kwam het Italiaanse gezinsmodel, dat sterk geïnspireerd was door de dogma’s van de katholieke kerk, in een crisis terecht. De eerste grote breuk tussen religieuze waarden en de Italiaanse samenleving werd in feite vertegenwoordigd door de overwinning van de voorstanders van echtscheiding, die in een historisch referendum werd bekrachtigd door 59,3% van de bevolking, tegen 40,7% van de tegenstanders. In een volgend referendum voor de afschaffing van de echtscheiding, in 1981, was de meerderheid nog overweldigender: 70% van de bevolking was voor de echtscheiding. De “verleidingen van de verwoestende erotiek”, het belang van vruchtbaarheid en de waarde van de heiligheid van het huwelijk, die door paus Paulus VI werden aangevoerd als redenen om in Italië geen echtscheiding in te voeren, bleken nu volstrekt anachronistische begrippen.
Italiaanse gezinnen vandaag
Hoewel de Italiaanse gezinnen nu kleiner zijn, brengen ze nog steeds veel tijd samen door en proberen de leden samen te komen om minstens één maaltijd per dag te nuttigen waarbij ze de gebeurtenissen van de dag met elkaar delen. Bovendien zijn er nog steeds sterke banden tussen familieleden, zelfs als ze nieuwe familie-eenheden vormen of als ze ver van hun oorspronkelijke familie wonen, en de meesten voegen zich nog steeds bij hun ouders of familieleden tijdens festiviteiten zoals Kerstmis of Pasen.
Het gemiddelde Italiaanse gezin bestaat tegenwoordig uit een of twee kinderen. Door de verschillende culturele opvattingen over levensstijl en waarden hebben de gezinnen in het Zuiden doorgaans meer kinderen dan die in het Noorden van het land, vaak meer dan twee. Uit enquêtes en statistieken van het ISTAT (Italiaans Instituut voor de Statistiek) blijkt dat het gemiddelde aantal gezinsleden drastisch is gedaald. Dit is te wijten aan enkele belangrijke factoren: een daling van het aantal geboorten (waardoor het aantal paren zonder kinderen is toegenomen); een daling van het aantal huwelijken; en een stijging van het aantal eenoudergezinnen.
Daarnaast is een ander type gezin nu wijdverbreid in heel Italië, het zogenaamde gereconstitueerde gezin, waarbij een lid van het gezin forens is of voor een bepaalde periode in andere delen van het land woont in verband met zijn werk. Dit alles draagt bij tot een herconceptualisering van de rollen die de individuen spelen in de verschillende fasen van het leven, zowel binnen als buiten hun gezin.
Het probleem van de vergrijzing
Italiaanse gezinnen
De laatste jaren is het aantal oude echtparen aanzienlijk toegenomen, waardoor een onevenwicht tussen de generaties is ontstaan omdat de geboorten van baby’s geen tegenwicht bieden aan het proces van vergrijzing. De vergrijzing neemt in Italië zelfs een hoge vlucht; het is het snelst groeiende land ter wereld. Het aantal paren van 74 tot 85 jaar is de laatste jaren gestaag toegenomen en dit verschijnsel vereist meer maatregelen op het gebied van de sociale voorzieningen.
Het geboortecijfer, hoewel lager dan het zou moeten zijn om het vergrijzingsproces in evenwicht te houden, wordt nog steeds sterk gestimuleerd door buitenlandse paren, aangezien het aantal baby’s van ouders uit andere landen is gestegen, van 6% in 1995 tot 12% in 2004.
Nieuwe gezinsmodellen
Italië heeft een belangrijke revolutie doorgemaakt in de soorten gezinsmodellen als gevolg van een aantal factoren, met name de veranderende rol van de vrouw – de sociale revolutie heeft ertoe geleid dat meer vrouwen onafhankelijk zijn en zich op hun loopbaan richten. Daarnaast – en voor een groot deel als gevolg van de veranderende status van vrouwen – is het concept van de gezinseenheid zelf veranderd van een hiërarchisch model in een model van meer gelijkheid binnen het gezin zelf. Dit heeft geresulteerd in nieuwe soorten gezinnen: gezinnen bestaande uit alleenstaanden, paren (niet gehuwd), paren zonder kinderen en eenoudergezinnen.
Deze gegevens zijn beïnvloed door een belangrijke factor: zonen verlaten het huis later dan in het verleden het geval was. Dit is een verschil dat moet worden benadrukt als we het Italiaanse gezinsmodel vergelijken met het Amerikaanse: in het Italiaanse gezin is het gebruikelijk zonen te vinden die bij hun ouders wonen tot het moment waarop zij trouwen, en zelfs dan blijven sommigen van hen onder hetzelfde dak van hun ouders wonen en zijn zij economisch van hen afhankelijk.
De meest voorkomende redenen waarom mensen besluiten later te trouwen of helemaal niet te trouwen zijn opleiding en kosten in verband met het volgen van een universitaire opleiding, gebrek aan economische onafhankelijkheid en het ontbreken van een vaste baan, zoals het ISTAT aangeeft. In Italië zijn degenen die naar de universiteit gaan gemiddeld niet economisch onafhankelijk, dus zonder derde partij. Bovendien hebben de Italianen tegenwoordig moeite om een vaste baan te vinden en willen zij geen gezin stichten zonder economische stabiliteit.
Dit alles heeft ook een vertraging in de leeftijd van voortplanting veroorzaakt; in feite krijgen Italiaanse vrouwen hun eerste kind gewoonlijk op 30,8 jaar, zoals blijkt uit de statistieken van het ISTAT, in vergelijking met de andere moeders van Europa die hun eerste kind gewoonlijk tussen 26 en 30 jaar krijgen. Bovendien is er een aanzienlijke toename van het aantal gezinnen dat uit een alleenstaande ouder bestaat; het gaat om twee miljoen gezinnen, waarvan 83,6% door vrouwen worden geleid.
Uit al deze gegevens blijkt dat het Italiaanse gezin niet meer in één categorie kan worden ingedeeld. Naast het traditionele gezinsmodel, dat eeuwenlang heeft gedomineerd, bestaan er nu nieuwe gezinsmodellen die uitdrukking geven aan de economische en sociale veranderingen die Italië in zijn recente geschiedenis heeft doorgemaakt. Naarmate de wereld en de normen blijven veranderen, zullen de gezinsstructuren waarschijnlijk mee veranderen, en zullen er nieuwe gezinsmodellen blijven ontstaan.