Artiesten schilderen al honderdduizenden jaren met oker, een natuurlijk voorkomend pigment. Hun meesterwerken variëren van prehistorische, met oker geverfde afbeeldingen op grotmuren tot schilderijen op doeken en andere kunstwerken uit de middeleeuwen en later.
Oker (uitgesproken als OAK-er) is klei gepigmenteerd door hematiet, een roodachtig mineraal dat geoxideerd ijzer bevat, dat is ijzer dat is gemengd met zuurstof, zei Paul Pettitt, een hoogleraar paleolithische archeologie aan de Durham University in het Verenigd Koninkrijk.
Oker omdat oker een mineraal is, spoelt het niet weg of vergaat het niet, waardoor het door de eeuwen heen kan blijven bestaan. “De levendige kleur en het vermogen om zich te hechten aan oppervlakken – met inbegrip van het menselijk lichaam – maken het een ideale krijt of verf basis,” zei April Nowell, een paleolithische archeoloog en professor en voorzitter van het Departement Antropologie aan de Universiteit van Victoria in Canada.
Waar het wordt gevonden
Oker komt van nature voor in rotsen en grond – in wezen in elke omgeving waar ijzermineralen zich hebben samengepakt en gevormd, zei Pettitt. “Het kan worden gevonden in valleiranden, eroderend uit kliffen in grotten eroderend uit het vaste gesteente,” vertelde Pettitt Live Science. In zijn meer geërodeerde vorm, kan oker worden gevonden in bepaalde bodems en dan eruit gezeefd worden.
“Het is eigenlijk heel gemakkelijk te verkrijgen,” zei Pettitt. “Iedereen die grotten gebruikt of opereert in en rond valleien zal vrij gemakkelijk oker ontdekken.”
Mensen die oker oprapen zullen merken dat het hun handen bevlekt met een “mooie rode of gele kleur,” merkte Pettitt op. Eenmaal verzameld, kan oker gemakkelijk worden geraspt tegen een grof stuk steen of vermalen met een vijzel en stamper en dan tot een poeder worden gemaakt. Dan kan dit poeder worden gemengd met een vloeistof, zoals water, speeksel of eiwit, en worden omgezet in gepigmenteerde verf.
Oker kan ook worden gebruikt als een krijt. “Het is zeer buigzaam,” zei Pettitt. “Je kunt het in kleine klontjes breken.”
Geschiedenis
Het vroegste bewijs dat de oude mens oker gebruikte, dateert uit het Paleolithicum, zo’n 285.000 jaar geleden, op een Homo erectus-site genaamd GnJh-03 in Kenia. Daar vonden archeologen ongeveer 70 stukken oker met een gewicht van ongeveer 5 kilo. (5 kilogram).
Het meer overtuigende bewijs dateert echter van ongeveer 250.000 jaar geleden op de vroege Neanderthaler site van Maastricht-Belvédère in Nederland, zei Pettitt. In de jaren 1980 hebben archeologen in Nederland kleine concentraten van het roodachtige mineraal opgegraven, volgens een studie uit 2012 in het tijdschrift PNAS. De Neanderthalers hebben de oker misschien verpoederd en vermengd met water, zodat ze hun huid of kleding konden verven, zei Pettitt.
Archeologen hebben een aantal andere Neanderthaler oker schilderijen gevonden in grotten. Deze omvatten lineaire vingerafdrukpatronen in La Pasiega, in Noord-Spanje; een handstencil in Maltravieso, in west-centraal Spanje; en rood-geschilderde stalactieten die oorspronkelijk sprankelend wit waren in Ardales, in Noord-Spanje – die allemaal dateren van ten minste 64.000 jaar geleden, volgens een studie uit 2018 in het tijdschrift Science. De datering van het oude oker in Spanje is echter mogelijk niet nauwkeurig, zei Lawrence Straus, een vooraanstaand professor emeritus in de antropologie aan de Universiteit van New Mexico. En terwijl het mogelijk is dat Neanderthalers oker gebruikten om lijnen en stippen te maken – dat wil zeggen, niet-representatieve schilderijen – is het discutabel of ze daadwerkelijk complexe grotschilderingen maakten, zoals illustraties van dieren of menselijke figuren, zei Straus.
Early Homo sapiens illustreerde ook met oker. In Blombos Cave, in Zuid-Afrika, vonden archeologen een abalone schelp met daarin fijngemalen oker, houtskool en vet die mogelijk een schilderkit vormden van ongeveer 100.000 jaar geleden, zei Nowell. De vroegste door mensen gemaakte tekening is een rode hashtag op een kleine rotsschilfer die dateert van ongeveer 73.000 jaar geleden, ook in Blombos Cave.
Ondertussen is de oudste tekening een afbeelding van een koe-achtig beest gemaakt met oker op een grotwand in Borneo, Indonesië, daterend van ongeveer 40.000 jaar geleden.
Na de tijd van deze vroege sites, werden de oker schilderijen meer wijdverspreid, en bereikten Afrika, Europa, het Midden-Oosten, Zuidoost Azië, Rusland en Australië. Toen mensen de Bering Straat landbrug overstaken van Siberië en Oost-Azië naar de Amerika’s, gebruikten deze mensen ook oker, zoals blijkt uit een begrafenis bedekt met oker in Alaska die dateert van ongeveer 11.500 jaar geleden.
Het is relatief gebruikelijk om met oker bedekte begrafenissen te vinden. Het is waarschijnlijk dat de oker de kleding van de overledene kleurde, maar als de kleding rotte, kleurde de oker het graf en de botten rood, zei Pettitt. Eén van deze graven is de beroemde Red Lady of Paviland in Zuid-Wales, in het Verenigd Koninkrijk, dat eigenlijk de begrafenis is van een jonge man die leefde tijdens het Paleolithicum ongeveer 33.000 jaar geleden. Maar toen de begrafenis in 1823 werd gevonden, dachten archeologen dat het roodgekleurde graf de resten moest bevatten van een of andere onfatsoenlijke, scharlakenrode vrouw, aldus Pettitt.
Oker werd nog steeds gebruikt als een pigment in de oudheid en werd zelfs gebruikt door kunstenaars in de middeleeuwen en de Renaissance, evenals in de moderne tijd, zei Pettitt.
Gebruik en symbolen
Als een helder rood pigment, is het mogelijk dat oude mensen oker als een symbool van het leven zagen, deels omdat het de kleur van bloed is, vooral dieprood menstruatiebloed. “Sommige samenlevingen associëren de kleur rood, en dus ook oker, met schepping, leven en vruchtbaarheid,” zei Pettitt. (Echter, niet iedereen is het daarmee eens. Zie meer hieronder.)
Bovendien is rood een opvallende kleur die gemakkelijk te zien is, vooral in de schaars verlichte omgeving van een grot, zei Pettitt.
Ander dan als verf te dienen, had oker tal van toepassingen. Mensen gebruikten het om huiden te bruinen, als muggenafweermiddel, als bescherming tegen de zon of kou, voor medicinale doeleinden, voor gebruik bij de winning of verwerking van planten, en als een kleefstof, zoals het bevestigen van handvatten aan stenen gereedschappen, vertelde Nowell Live Science in een e-mail.
In de kunst, “is er bewijs dat vroege volkeren de voorkeur gaven aan bepaalde kleuren,” zei Nowell.
Bij voorbeeld, op de site van Qafzeh in Israël, hebben archeologen 84 klontjes oker gevonden op lagen die dateren tussen 100.000 en 90.000 jaar geleden. Ongeveer 95 procent van deze klonters zijn rood, hoewel gele en bruine oker ook werden gevonden in het gebied, zei ze. Er is ook bewijs dat oude mensen oker verhitten om het rood te maken. Dit kan betekenen dat vroege mensen een basiskennis hadden van de chemische eigenschappen van oker, volgens onderzoek van Francesco d’Errico, een professor in de archeologie aan de Universiteit van Bordeaux in Frankrijk, zei Nowell.
Het is moeilijk te zeggen of oker menstruatie symboliseerde, omdat daar geen bewijs voor is, zei ze
“Wat we kunnen zeggen, in navolging van collega’s als Steve Kuhn , is dat het waarschijnlijk is dat oker een eenvoudige manier was om een lichaam (levend of dood) te markeren en dat informatie over groepslidmaatschap of status of een aantal andere variabelen gemakkelijk en goedkoop kon worden gecommuniceerd,” zei Nowell. “Het feit dat oker gemakkelijk vlekt en zeer lang blijft zitten (en goed mengbaar is met verf) zijn waarschijnlijk andere redenen waarom het veel gebruikt werd.”