In de Europese richtsnoeren wordt het onderwijsproces omschreven als elke activiteit die door mensen in de verschillende levensfasen wordt ondernomen om hun kennis, vaardigheden en bekwaamheden vanuit persoonlijk, burgerlijk, sociaal en beroepsmatig oogpunt te verbeteren, en wel op formele, niet-formele of informele wijze. Daarom kunnen vormen van onderwijs worden onderscheiden naar gelang van het niveau van organisatie en structuur, de omstandigheden waarin het leren plaatsvindt, de functionaliteit en toepasbaarheid van kennis, vaardigheden en attitudes en het niveau van certificering van leerresultaten.
Formeel leren heeft betrekking op wat plaatsvindt in het onderwijs- en opleidingsstelsel van een land. Het is officieel, gestructureerd, georganiseerd door overheidsorganisaties of erkende particuliere instellingen en resulteert in formele certificering en een formeel kwalificatieniveau dat wordt erkend door de relevante nationale onderwijsautoriteiten. Formeel onderwijs wordt gewoonlijk georganiseerd als voltijds onderwijs en is georganiseerd als een continu proces met welbepaalde fasen. Formeel onderwijs omvat lager, lager en hoger middelbaar onderwijs, hoger en universitair onderwijs dat uitmondt in het behalen van een graad of een beroepskwalificatie of diploma of een erkende certificatie, alsmede programma’s voor volwassenenonderwijs.
Niet-formeel leren wordt gekenmerkt door een bewuste keuze van de persoon, die plaatsvindt buiten de bovengenoemde systemen om, in elke organisatie met educatieve en opleidingsdoeleinden, zelfs vrijwilligerswerk, de nationale ambtenarij, de particuliere sociale dienst en in ondernemingen. Niet-formeel onderwijs is dus elke vorm van gestructureerd en georganiseerd leren die geïnstitutionaliseerd, intentioneel en gepland is door een onderwijsaanbieder, maar die niet leidt tot een formeel kwalificatieniveau dat wordt erkend door de relevante nationale onderwijsautoriteiten. Mensen van alle leeftijdsgroepen kunnen deelnemen aan niet-formeel onderwijs dat kan worden aangeboden in de vorm van cursussen, workshops, seminars.
Informeel leren, tenslotte, wordt ook ontwikkeld of er nu wel of niet een bewuste keuze voor is en wordt gerealiseerd in de uitvoering, door om het even welke persoon, van activiteiten in alledaagse situaties en interacties die daarin plaatsvinden, binnen de context van werk, gezin en vrije tijd, d.w.z. dat het zonder externe steun plaatsvindt en niet geïnstitutionaliseerd is. In het onderwijsproces spelen dus de zachte dimensies een rol, zoals de pedagogische stijl en het beheer van de interacties, waardoor vooral degenen die geen toegang hebben tot de middelen die hen in staat stellen actief en bekwaam deel te nemen, gebruik kunnen maken van de kennis om hun persoonlijke ambities te verwezenlijken. Bovendien worden hierdoor ook motivaties, verwachtingen, intenties, zelfrepresentaties en praktijken van in- en uitsluiting, discriminatie en sociale hiërarchisering afgezwakt of versterkt.
In de kennismaatschappij, waarin het traject van de sociale ontwikkeling versnipperd is door het tempo en de omvang van de veranderingen in de sociale verbanden, moet het onderwijs de grondslagen leggen voor een nieuw en ander soort sociale orde. Dit verwijst naar het begrip competentie, dat per definitie verwijst naar het subject (als intrinsiek kenmerk) en derhalve een radicale herinterpretatie van de modellen van onderwijs, opleiding en werk impliceert, en een reële functie van oriëntatie vertoont, waarbij de dwingende eis is het vermogen te verwerven zich aan te passen aan meervoudige en gevarieerde contexten, te leven in complexiteit en zich voortdurend te vernieuwen.
In YOUNG ADULLLTS is het concept van onderwijs in formele, niet-formele en informele contexten in een perspectief van levenslang leren van cruciaal belang omdat het een van de oplossingen moet zijn om de inzetbaarheid van mensen en de verantwoordelijkheid van individuen te verbeteren in het ononderbroken voeden van hun eigen sociaal, intellectueel en cultureel kapitaal.
(Mauro Palumbo, Sonia Startari, Vlatka Domovi? & Dejana Boillet)