Free Press

Er zijn twee woorden voor “olifant” in het Latijn, en beide hebben te maken met Grieken in Italië.

De eerste, elephantus (of soms elephas of elephans), is vrij eenvoudig. Het wordt in het Latijn gebruikt vanaf ongeveer de tweede eeuw voor Christus, en het is een ontlening van het Griekse woord ὁ ἐλέφας, -αντος. Dat is het normale Griekse woord voor zowel Afrikaanse als Indische olifanten, en wordt ook in Homerus gebruikt om “ivoor” te betekenen. In de tweede eeuw v. Chr. waren er veel Griekssprekenden in Italië, waaronder Romeinen uit de hogere klasse, die de term gemakkelijk in Herodotus hadden kunnen tegenkomen, of het van een bereisde vriend hadden gehoord. De spelling <ph> voor Griekse φ laat ook zien dat de Romeinen waarschijnlijk de geaspireerde uitspraak behielden die in het Griekse woord voorkwam (een p gevolgd door een h-klank, niet zoals wij het nu uitspreken als een Engelse f).

Maar in feite hadden de Romeinen al een woord voor “olifant”, dat als poëtische variant is blijven bestaan: Luca bos, of “Lucanian koe”. Deze term lijkt op het eerste gezicht volslagen belachelijk, want er komen natuurlijk geen olifanten voor in Lucania (het huidige Basilicata, in Zuid-Italië). Het idee van een “Lucaniaanse koe” is ontstaan door het gebruik van oorlogsolifanten bij invasies in Italië.

Hannibals gebruik van olifanten is tamelijk beroemd, maar vóór hem kwam Pyrrhus van Epirus. Koning Pyrrhus vocht aan het eind van de derde eeuw voor Christus een aantal veldtochten tegen de Romeinen in Italië, gesteund door troepen van de meeste plaatselijke Griekse en Oscaanse bevolkingsgroepen. Als een goed verbonden Hellenistische Griekse vorst verzamelde hij fondsen voor zijn reis uit het hele Griekse Oosten, en kreeg hij 20 (Indische) oorlogsolifanten van een andere Hellenistische koning. Een van zijn grootste overwinningen was de Slag bij Heraclea in Lucania in 280 v. Chr. Als gevolg van Pyrrhus’ veldtochten hadden de Romeinse soldaten olifanten gezien – niet in Noord-Afrika, dat pas na de tijd van Hannibal aan Rome toebehoorde, maar in Lucania. Koning Pyrrhus en zijn oorlog tegen de Romeinen zijn enigszins vergeten, behalve in de uitdrukking “Pyrrhusoverwinning” (die olifanten bleken toch niet zo’n goed idee te zijn) en in het Latijnse Luca bos.

Dit kleine voorbeeld toont maar weer eens aan hoe ingewikkeld taalcontact kan zijn. De twee verschillende manieren waarop Latijnsprekers termen creëerden voor een nieuw dier dat ze nog nooit eerder hadden gezien, gebeurden op twee verschillende momenten in hun geschiedenis. Waarom leenden ze het Griekse woord niet de eerste keer? Waren de Romeinen tegen de tijd dat het woord elephantus werd geleend, meer vertrouwd met het Grieks? Dat zou logisch kunnen zijn gezien de geschiedenis van het Romeinse Rijk en de uitbreiding naar het Griekse Oosten. Maar als je de term Luca bos in een gedicht tegenkomt, bedenk dan dat zelfs deze ogenschijnlijk zuiver Latijnse term ook door de Grieken in Italië is ontstaan.